1395/6/24 ۰۹:۰۰
از جمله نخستین منابع موجود درباره تاریخ اجتماعی در ایران و مسائل رفتاری ایرانیان، سفرنامه‌های بیگانگانی است که در دوره‌های گوناگون تاریخی به ايران سفر کرده‌اند. اهمیت این‌دست منابع زمانی بیش‌تر رخ می‌نمایاند که نظریه‌ها و تفسیرهای مرتبط با تاریخ و مسائل اجتماعی در ایران، ارجاع‌هایی بی‌شمار به سفرنامه‌ها داده‌اند.
درنگی بر مجموعه ده جلدی «ایرانیان در زمانه پادشاهی: خلقیات ایرانیان در نگاه بیگانگان به جامعه ایران»
سعیده زادقناد: از جمله نخستین منابع موجود درباره تاریخ اجتماعی در ایران و مسائل رفتاری ایرانیان، سفرنامه‌های بیگانگانی است که در دوره‌های گوناگون تاریخی به ايران سفر کرده‌اند. اهمیت این‌دست منابع زمانی بیش‌تر رخ می‌نمایاند که نظریه‌ها و تفسیرهای مرتبط با تاریخ و مسائل اجتماعی در ایران، ارجاع‌هایی بی‌شمار به سفرنامه‌ها داده‌اند. در این میان گرچه بیش‌تر سفرنامه‌نویسان، با نگاهي تکامل‌گرايانه و با پيش‌فرض‌گرفتنِ برتري غرب، رفتارهاي ايرانيان را با جوامع غربي مقايسه کرده و در مجموع توصیفی منفی از رفتارهاي ايرانيان داشته‌اند. سفرنامه‌های اینان اما از دو منظر شایان درنگ‌اند؛ نخست آن که بیان جزییات و مشاهده‌های خُرد زندگی اجتماعی ایرانیان را در آنها می‌توان جست، زیرا بیش‌تر سیاحان، مشاهده‌های روزانه یا مهم‌ترین مشاهده‌های خود را از زمان حضور در ایران به تفصیل بیان کرده و پس از آن به نتیجه‌گیری از دیده‌ها و شنیده‌های خود پرداخته یا در پاره‌ای زمان‌ها، نتیجه‌گیری را به ذهن مخاطبان خود سپرده‌اند. از منظری دیگر نیز، نگاه بیرونی سفرنامه‌نویسان به جامعه ایران، سفرنامه‌های آنان را در کانون اهمیت جای می‌دهد زیرا اختلاف‌های فرهنگی سیاح و جامعه‌ای که به آن گام نهاده، موجب می‌شده است او بتواند چیزهایی ببیند که از فرط وضوح و گاه عادت، به سختی در نگاه محققان ایرانی جلوه می‌کرده است. از این‌رو اهمیت کاوش در سفرنامه‌ها و ردیابی نگاه نقادانه ناظران فرهنگ ایرانی، از رهگذری که به آن اشاره شد، سبب‌ساز نگارشی اثری پژوهشی شد که با عنوان «ایرانیان در زمانه پادشاهی: خلقیات ایرانیان در نگاه بیگانگان به جامعه ایران از اولین نوشته‌ها تا ١٣٥٧» به رشته تحریر درآمده است. در این اثر که در قالب ده جلد منتشر شده، بیش از ٥٠٠ سفرنامه، گزارش سفر، سند سیاسی و هرگونه اظهار نظری که درباره خلقیات ایرانیان از سوی ناظران فرهنگ ما- از ایران باستان تا ایران پیش از انقلاب اسلامی- انجام و تاکنون به فارسی ترجمه شده، در محدوده مطالعاتی محققان این پژوهش جای گرفته است.
گزیده خلقیات مثبت از کتاب نخست می‌گذریم که به مقدمه و معرفی منابع اختصاص دارد. کتاب دوم به «گزیده خلقیات مثبت» اشاره می‌کند. با وجود آن که هدف اصلی این مجموعه پژوهشی، کالبدشکافی منش و روحیات ایرانیان و بازنمایی خلقیات منفی آنها است، اما کتاب دوم این اثر، منش و خلقیات پسندیده ایرانی‌ها را در خود جای داده و به آنها نگاه داشته است. گزاره‌های این کتاب بر اساس ارزش‌هایی چون وسعت نظر، برابری، عدالت اجتماعی، سپردن خویش به دست خدا (دین‌داری)، میانه‌روی، احترام به سنت، ادب و انضباط درونی، تنظیم و بر مبنای همین ارزش‌ها خلقیاتی همچون تسامح با اقلیت‌های دینی، عدالت‌طلبی، رشادت و بی‌باکی، شادزیستی و زنده‌دلی، پاس‌داشت مناسک ملی و مذهبی، مهربانی و خون‌گرمی، میهمان‌نوازی، عفت و پاک‌دامنی، خیرخواهی و انسان‌دوستی، صداقت و درستکاری، گذشت و رأفت، آزادی عمل و بیان، جوانمردی و حفظ اصالت طبقه‌بندی شده‌اند.
عام‌گرایی کتاب سوم تا دهم این مجموعه به گونه ویژه بر خلقیات منفی ایرانیان تمرکز دارند و با روش تحلیل محتوا و بهره‌گیری از الگوی ارزش‌های اساسی شوارتز، شکل گرفته است. در کتاب‌های سوم و چهارم این مجموعه، روایت ناظران فرهنگ ایرانی از آن دسته خلقیاتی مطرح می‌شود که بر مبنای ارزش اساسی عام‌گرایی، تنظیم شده‌اند. این ارزش در کتاب سوم، بر فهم، درك، اهمیت مدارا و حمایت از رفاه همه انسان‌‌ها و طبیعت ناظر است و جان‌مایه آن، این است که همه افراد جهان از فرصت‌‌های یكسان برخوردار باشند. در همین راستا، خرده‌ارزش‌هایی مانند حفاظت از محیط زیست، تمنای جهانی زیبا، وسعت نظر و عدالت اجتماعی تعریف شده‌اند و در ادامه برای دسته‌بندی خلقیات منفی ایرانیان، در نقطه روبه‌روی این ارزش‌ها، خلقیاتی مانند بی‌توجهی به طبیعت، بی‌رحمی نسبت به حیوانات، فقدان ذوق هنری و بی‌سلیقگی، رفتار نامناسب با اقلیت‌های مذهبی، رفتارهای عداوت‌آمیز با بیگانگان، خودخواهی، خودمداری و خودرایی و تحمل نکردن نقد و اصلاح پذیری مطرح شده‌اند. عام‌گرایی در کتاب چهارم، ارزش‌های عدالت اجتماعي، حکمت، برابري، تمنای صلح جهانی، هماهنگي دروني معرفی و در نقطه روبه‌روی آنها خلقیاتی مانند بست‌نشینی، خرافه‌پرستی، خیال‌بافی و افسانه‌پردازی، جهل و بی‌سوادی، زوال و انحطاط، بی‌توجهی به مظاهر پیشرفت، تسلط فرهنگ شفاهی، فقدان آینده‌نگری، با دیگران یکسان رفتار نکردن، انحصار‌طلبی برخی روحانیون ادیان، رعایت نکردن حقوق زنان، جنگ و دشمنی، فقدان اتحاد و عجله و شتاب‌زدگی مطرح شده‌اند.
امنیت کتاب‌های پنجم و ششم به ارزش اساسی امنیت به معنی ایمنی، هماهنگی و ثبات جامعه، امنیت در روابط اجتماعی و فردی و به عبارتی دیگر، زندگی در محیط امن و اجتناب از هر چیزی اختصاص دارد كه ممكن است امنیت فرد را به‌خطر بیندازد. این ارزشی به شمار می‌آید که بستر طبقه‌بندی مجموعه‌ای دیگر از گزاره‌ها را فراهم کرده است. در کتاب پنجم، بر اساس این ارزش اساسی، خرده‌ارزش‌هایی مانند تميزی، امنيت ملي و نظم اجتماعي در این کتاب مورد توجه قرار گرفته و مبنای تعریف ضد ارزش‌هایی همچون رعایت نکردن بهداشت، فقدان وطن‌پرستی و مقاومت در برابر دشمن، فساد اقتصادی کارگزاران، الواطی‌گری، بی‌نظمی و بی‌قانونی و دزدی شده‌اند. ارزش امنیت در کتاب ششم در قالب خرده‌ارزش‌های نظم اجتماعي، امنيت خانواده، جبران لطف ديگران، سلامت و احساس تعلق داشتن مطرح شده است و در رویارویی با آنها، برای دسته‌بندی گزاره‌های موجود، خلقیاتی مانند باج‌گیری و یاغی‌گری، بی‌توجهی به معماری راه‌ها، بناها و شهرها، کورکردن و معدوم ساختن شاهزادگان، حق‌ناشناسی، وام‌داری، بی‌توجهی به تندرستی و بهداشت فردی و بی‌توجهی و بی‌اعتنایی به دیگران تعریف شده‌اند.
انگیزش، سنت‌طلبی، لذت‌طلبی ارزش‌های اساسی انگیزش، سنت و لذت‌طلبی، مبنای تنظیم گزاره‌های استخراج شده از سفرنامه‌ها بودند که به جلد هفتم این مجموعه شکل داده‌اند. طبق تعریف، انگیزش به هیجان، تازگی و چالش در زندگی تعبیر شده و دربرگیرنده جست‌و‌جوی چیزهای تازه و ماجراجویانه و پرمخاطره در زندگی و در یک کلام، زندگی هیجانی داشتن است. همچنین سنت، ملاحظه، تعهد و پذیرش عادت‌ها و ایده‌‌هایی است كه بر اساس فرهنگ سنتی یا دین فراهم شده‌اند و دین یا خانواده، بسترساز شکل‌گیری آنها به شمار می‌آیند. لذت‌طلبی نیز به تلاش برای رسیدن به لذت به هر قیمت تعبیر شده و دربرگیرنده لذت و خشنودی جسمانی برای خویشتن و جست‌و‌جوی هر فرصت برای خوش‌بودن است. خرده‌ارزش‌های برگرفته از این ارزش‌های اساسی که در متن کتاب تعریف شده‌اند، عبارت‌اند از بی‌باکی، تنوع حیات، زندگی هیجان‌انگیز، سپردن خویش به دست خدا (دین‌داری)، پذيرفتن سهم خويش از زندگي، متواضع بودن، ميانه‌روی، احترام به سنت، لذت، لذت بردن (کیف کردن) از زندگی و صرفا به خود پرداختن. در این کتاب، در نقطه روبه‌روی این خرده‌ارزش‌ها، خلقیاتی همچون عدم شناخت و پایبندی به دیانت، حسادت و عیب‌جویی، طمع و زیاده‌خواهی، توقع انعام، خودنمایی و خودپسندی، احساسات و اشتیاقات افراطی، اسراف و ولخرجی، تجمل‌گرایی، چانه‌زنی، پرحرفی و گزافه‌گویی، تعارف بیجا، مبالغه‌گری، پرخوری، بی‌احترامی به میراث گذشتگان، بی‌احترامی به گورستان، افراط در استعمال شراب و مواد مخدر و زن‌بارگی مطرح شده‌اند.
هم‌نوایی، دستیابی به اهداف کتاب هشتم این مجموعه، بر مبنای ارزش‌های اساسی هم‌نوایی و دستیابی به اهداف قالب پذیرفته است. منظور از هم‌نوایی در این کتاب، خودداری از اعمال، تمایل‌ها و انگیزش‌‌هایی است كه احتمالا دیگران را ناراحت می‌‌كند یا به آنها صدمه می‌‌زند و به امتناع از نقض هنجارها و انتظارات اجتماعی اشاره دارد. دستیابی به اهداف هم موفقیت فردی از راه نشان‌دادن شایستگی بر اساس استانداردهای اجتماعی تعریف شده است. بدین‌ترتیب بر اساس این دو ارزش اساسی، خرده‌ارزش‌های ادب، گرامی‌داشتن والدین و کهن‌سالان، مطیع قانون بودن، انضباط درونی، دستیابی به اهداف، موفقیت، توانمندی، بلندهمتی، بانفوذ بودن، هوشمندی و احترام به خويشتن تعریف شده و در برابر آنها خلقیاتی مانند بداخلاقی و تندخویی، بی‌ادبی و گستاخی، بد غذا خوردن، بد راه رفتن، بی‌احترامی به والدین، مسئولیت‌ناپذیری و قانون‌ناپذیری، روسپیگری، بی‌بندوباری و فساد اخلاقی، ناکارآمدی شاهان، ناکارآمدی کارگزاران حکومتی، اهدای لقب و مقام بدون شایستگی، ناشایستگی ولی‌عهد و شاهزادگان، تنبلی و راحت‌طلبی، سادگی، زودباوری و سطحی‌نگری، پذیرش شایعه و دهن‌بینی، از خود بیگانگی و بی‌توجهی به هنرمندان داخلی مطرح شده‌اند.
نیک‌خواهی کتاب نهم مجموعه «ایرانیان در زمانه پادشاهی»، روایت ناظران فرهنگ ایرانی از آن دسته خلقیاتی است که بر مبنای ارزش اساسی نیک‌خواهی تنظیم شده‌اند؛ ارزشی که به محافظت و افزایش رفاه مردمی ناظر است كه فرد با آنها مكرر در ارتباط و رودررو بوده، موظف است برای بهبود زندگی آنها بکوشد. بر اساس این ارزش، خرده‌ارزش‌های مددکاری، صداقت، بخشندگی، وفاداری، مسئولیت‌پذیری، دوستی حقیقی، حیات معنوی، عشق متعالی و معناداری زندگی شکل گرفته‌اند و طبق روال تقابل نیز خلقیاتی همچون فرصت‌طلبی، حیله‌گری و فریب‌کاری، دلالی، دروغ‌گویی، نفاق و ریاکاری، خساست، خیانت و پیمان‌شکنی، سوءظن، توهم توطئه و بدبینی، بی‌اعتمادی، وقت‌ناشناسی، اهمال‌کاری، بدقولی، توجیه مذهبی و کلاه شرعی تراشیدن، کینه‌توزی و انتقام‌خواهی، مجازات سخت و توقع پیشکش و هدیه مطرح شده‌اند.
قدرت، خودهدایت‌گری ارزش‌های اساسی قدرت و خودهدایت‌گری، مبنای شکل‌گیری کتاب دهم این مجموعه بوده‌اند. در این کتاب از قدرت به عنوان پایگاه اجتماعی، كنترل یا تسلط بر مردم و منابع یاد شده و خودهدایت‌گری نیز به توان انتخاب، كاوش و ایجاد ناظر است و به عبارتی بر آزاد بودن و وابستگی‌نداشتن به دیگران در تصمیم‌گیری‌ها دلالت دارد. بر اساس این دو ارزش، خرده‌ارزش‌هایی مانند قدرت اجتماعي، اقتدار، ثروت، حفظ اجتماعی وجهه خویش، تشخص اجتماعي، خلاقيت، کنجکاوی، آزادي، انتخاب اهداف خویش، استقلال و حریم خصوصی تعریف شده‌اند و در ادامه خلقیاتی مانند جبر و استبداد، پذیرش فقر و تکدی‌گری، نوکرمآبی و برکشیدن فرومایگان، چاپلوسی، تمسخر و تحقیر دیگران، فقدان خلاقیت و نوآوری، فقدان آزادی بیان، فقدان آزادی فردی، تقدیرگرایی، بیگانه‌پرستی، وابستگی سیاسی- اقتصادی به کشورهای خارجی، پناه بردن به بیگانه، تذبذب و دمدمی‌مزاجی و فضولی کردن و کنجکاوی مطرح شده‌اند. ترتیب روایت‌ها در این مجموعه ده جلدی، بر اساس سال حضور سفرنامه‌نویس در ایران از ایران باستان تا سال ١٣٥٧ صورت پذیرفته است. خواننده بدین‌ترتیب هم‌زمان که به نظاره خط سیر هر ضد ارزش اخلاقی در تاریخ ایران از نگاه دیگران می‌نشیند، با اثری روبه‌رو می‌شود که با ماهیت دایره‌المعارفی‌اش، بستری مناسب برای انجام پژوهش‌های گسترده و متنوع در حوزه تاریخ اجتماعی ایرانی و خلقیات و منش ایرانیان را در طول زمان فراهم کرده است؛ پژوهش‌هایی که شاید بتوانند نشان دهند کدام ویژگی اخلاقی ایرانیان، در تاریخ ریشه دارد و به درمان‌های اجتماعی نیازمند است؛ یا در نقطه روبه‌روی کدام صفت ایرانیان است که زاییده توهم دیگران و تصور نادرست آنها بوده و نگاه به ایرانیان را در چرخه‌‌ای از بازتولیدهای دایمی اسیر کرده است. کتاب «ایرانیان در زمانه پادشاهی: خلقیات ایرانیان در نگاه بیگانگان به جامعه ایران از اولین نوشته‌ها تا ١٣٥٧» به کوشش محمدرضا جوادی یگانه و سعیده زادقناد به رشته تحریر درآمده و از سوی شورای اجتماعی کشور و پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری منتشر شده است.
منبع: ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید