روز تبدیل نهضت به انقلاب

1395/6/17 ۰۸:۵۹

«جمعه سیاه»، «جمعه خونین»، «سپتامبر سیاه»، «سپتامبر خونین». اینها تمام نام‌هایی است که رسانه‌ها سعی کردند برای روز 17 شهریور 1357 انتخاب کنند؛ روزی که میدان ژاله تهران - که بعد از انقلاب «شهدا» نامیده شد- شاهد کشته شدن تعداد زیادی از تظاهر‌کنندگان ضد نظام پهلوی بود.

        
درباره 17 شهریور 1357

 سجاد صداقت : «جمعه سیاه»، «جمعه خونین»، «سپتامبر سیاه»، «سپتامبر خونین». اینها تمام نام‌هایی است که رسانه‌ها سعی کردند برای روز 17 شهریور 1357 انتخاب کنند؛ روزی که میدان ژاله تهران - که بعد از انقلاب «شهدا» نامیده شد- شاهد کشته شدن تعداد زیادی از تظاهر‌کنندگان ضد نظام پهلوی بود. داستان روز 17 شهریور و تعداد کشته‌های آن هنوز در میان بحث‌های مورخان به نقطه مشخصی نرسیده، اما آنچه در این حادثه به وضوح روشن است اینکه پس از حوادث ماه‌های پایانی سال 56 و فروردین 57، رویدادهای شهریور 57 اولین اتفاقاتی است که به طور رسمی آتشی پنج ماهه در ایران برپا و نظام شاهنشاهی پهلوی را پس از حدود 57 سال حکومت سرنگون کرد. تاکنون درباره حوادث 17 شهریور از زوایای گوناگونی به حادثه پرداخته شده اما بررسی این رویداد و دلایل وقوع آن از نگاه مطبوعات آن روز و در خاطرات انقلابیون می‌تواند یک بار دیگر زوایای پنهان این اتفاق را مشخص کند؛ اتفاقی که سرنوشت نهضت روحانیت را به انقلاب مردم ایران تبدیل کرد.

  13 شهریور 1357
همه چیز از روز 13 شهریور 1357 آغاز شد. با اعلام پایان ماه مبارک رمضان و فرا رسیدن عید فطر روز 13 شهریور 1357 با اعلام جامعه روحانیت مبارز تهران و گروه‌های همسو، نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه برگزار شد. پس از نماز عید فطر که به امامت شهید محمد مفتح برگزار شد، تظاهرات عظیمی در تهران برگزار شد که می‌توان آن را یکی از بزرگ‌ترین و اولین گردهمایی‌های منسجم ضد رژیم پهلوی دانست. در این میان برخورد آرام مردم و نظامیان مستقر نیز باعث شد تظاهرات با آرامی پایان یابد.

  16 شهریور 1357
تظاهرات عظیم روز عید فطر، جامعه روحانیت مبارز را برای برگزاری چنین برنامه‌هایی مصمم‌تر کرد. علی‌اکبر ناطق‌نوری در خاطراتش می‌گوید: «بعد از راهپیمایی عید فطر مرحوم شهید بهشتی در جامعه روحانیت مطرح کرده بود که حالا که مردم آمدند نباید در این حرکت مردمی فترت ایجاد شود، لذا از مردم دعوت به راهپیمایی شد.» هر چند دولت به گزارش روزنامه «کیهان» «روز 15 شهریورماه طی صدور اطلاعیه‌ای به همه مردم تهران یادآور شد که به خاطر حفظ اصول دموکراسی، صیانت جامعه و برقراری نظم و آرامش که لازمه رشد و حرکت یک ملت است، از تشکیل اجتماعاتی که مغایر این اصول است خودداری کنند و دست به تظاهرات نزنند» اما اطلاعیه جامعه روحانیت مبارز تهران و گروه‌هایی چون جبهه ملی و نهضت آزادی در حمایت از آن باعث شد که پنجشنبه 16 شهریور 1357 ایران عملا تعطیل و تبدیل به عرصه راهپیمایی‌های بزرگ در شهرهای مختلف شود.

  17 شهریور 1357
«روز 17 شهریور بنا نبود تظاهراتی بشود و جامعه روحانیت هم در این مورد اعلامیه رسمی نداد، ولی همین‌قدر ما شنیدیم که جناب آقای یحیی نوری چون نزدیک همان محل، حسینیه و مدرسه دارند اعلام کرده بودند که 17 شهریور در میدان ژاله اجتماعی برقرار خواهد شد... .» این جملات بخشی از خاطرات مرحوم محمدرضا مهدوی‌کنی درباره چرایی برگزاری راهپیمایی روز 17 شهریور است. اما آنچه این راهپیمایی را به خشونت کشید اعلام حکومت نظامی از ساعت 6 صبح روز جمعه در تهران و 11 شهر بود؛ مساله‌ای که به گوش بسیاری از مردم نرسیده بود و جمعیت معترض در میدان ژاله و خیابان‌های اطراف با نیروهای نظامی درگیر شدند. روزنامه «کیهان» فردای آن روز در گزارش خود از روی دادن 100 آتش‌سوزی در تهران خبر داد و فرمانداری نظامی تهران 58 کشته و 205 زخمی را اعلام کرد. اما تعداد کشته شده‌های این حادثه هنوز یک مساله پنهان در تاریخ ایران است. حسن روحانی در خاطرات خود می‌گوید: «معروف بود که حدود سه هزار نفر از مردم در میدان ژاله و خیابان نیروی هوایی و اطراف آن به شهادت رسیده‌اند.» عزت‌الله سحابی نیز در خاطره خود درباره کشته شده‌های این حادثه می‌گوید: «از ریاست بهشت زهرا که آقای توسلی آن را بر عهده داشت آمار کشته‌ها را گرفته بودند و معلوم شده بود که تقریبا سه هزار نفر اضافه بر متوفیات معمولی هر روز، آمار داشته‌اند.» شاید بهترین تحلیل درباره این حادثه را بتوان از زبان آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی خواند: «‌پخش جزئیات این جنایت رژیم در بین زندانیان سیاسی همه را بهت زده کرد و تحلیل‌ها را تغییر داد و سمت نگاه‌ها به این حرکت عظیم عوض شد. ما تا آن روز به این حرکت مردمی، نهضت می‌گفتیم. اصلا اسمش در بین ما نهضت روحانیت بود اما از آن به بعد واژه انقلاب رایج شد.» آن روز تهران در آتش سوخت؛ اما این آتش اولین جایی را که سوزاند حکومت پهلوی بود.

منبع: فرهیختگان