زنانی که آبروی نیکوکاری‌اند

1395/6/17 ۰۷:۴۵

آدمی از شگفتی سرشار می‌شود هنگامی که در سندی تاریخی می‌خواند زنی به نام فاطمه خانم در سال ١٢٨٠ قمری، بیش از صد و پنجاه سال پیش، بخشی از چند قنات و مزرعه را برای صرف اقامه عزای حضرت علی در سه شب احیاء و افطار مومنین وقف کرده است,١ از آن فراتر حس خوبی در دل‌ات پدید می‌آید آنگاه که می‌بینی زنی دیگر به نام ام سلمه، همه یک باغ مشجر در قریه ابرقوآباد در حومه شهر یزد را به همراه سه دانگ مشاع از شش دانگ خانه زنگی با متعلقات آن وقف می‌کند.

 کاروان نیک‌اندیشی ایرانی چگونه وام‌دار بزرگ‌زنان نامدار و گمنام شد
 

  آبان روزگار: آدمی از شگفتی سرشار می‌شود هنگامی که در سندی تاریخی می‌خواند زنی به نام فاطمه خانم در سال ١٢٨٠ قمری، بیش از صد و پنجاه سال پیش، بخشی از چند قنات و مزرعه را برای صرف اقامه عزای حضرت علی در سه شب احیاء و افطار مومنین وقف کرده است,١ از آن فراتر حس خوبی در دل‌ات پدید می‌آید آنگاه که می‌بینی زنی دیگر به نام ام سلمه، همه یک باغ مشجر در قریه ابرقوآباد در حومه شهر یزد را به همراه سه دانگ مشاع از شش دانگ خانه زنگی با متعلقات آن وقف می‌کند. تا چه شود؟ که «متولی پس از اجاره ملک سه تومان در یوم عید غدیر نان و کشمش خریده به فقرا و سادات بدهند، سه تومان دیگر در ماه مبارک رمضان نان و خرما و کشمش خریده و در وقت افطار شب‌های ماه مبارک به فقرا و مستحقین بدهند. مبلغ پنج هزار دینار هرکس غریب فوت شد که فقیر و بی‌نوا باشد کفن خریده و بر آن میت بپوشاند. مبلغ دو تومان هر ساله در محرم یا صفر درخانه واقفه تعزیه اباعبدالله برگزار شود. مبلغ یک تومان هر ساله به آقا شیخ علی ولی آقا شیخ حسن چون عاجز است بدهند».٢ تاریخ ایران، چه زنانی در خود پرورانده است؛ بزرگانی که هرچند نامی و نشانی ویژه شاید از آن‌ها به جای نمانده باشد اما حس خوب نیک‌اندیشی و نیکوکاری‌شان در زمین و آسمان این سرزمین کهن جاری است.
 

تأسیسات محبوب زنان واقف
موقوفه‌ها در تاریخ ایران در بنیان‌گذاری و پیوستگی نهادها و مراکز فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي تاثيری فراوان داشته و توانسته‌اند در دوره‌هاي گوناگون تاريخ الگوهایی برای زیستِ سودمند اجتماعی ارایه دهند. پيوستگي سنت وقف با دین اسلام در جایگاه پشتوانه‌اي خدشه‌ناپذیر موجب مي‌شد جامعه توجهی شاياني به آن داشته باشد. زنان در میان واقفان تاریخ ایران، نقشی پررنگ‌ دارند، تا آنجا که نه تنها به مردان واقف پهلو می‌زنند، که در مواردی بسیار از آنان پیشی می‌گیرند. آنگونه که اسناد و دیگر منابع تاریخی روایت می‌کنند، بخشی گسترده از دنیای شگفت‌انگیز موقوفات ایران، از دامان نیک‌اندیشی بزرگ‌زنان ایرانی سرچشمه گرفته است؛ آنان که در دوره‌هاي گوناگون تاريخي با انگيزه‌هایی چون دست‌یابی به رضایت پروردگار و آسودگی خلقِ نیازمند،

بخشي از دارایی‌های خود را در کارهای نیک وقف
کرده‌اند. موقوفات زنان نيز همانند دیگر موقوفات ایرانی، گوناگون و بسیار بوده است؛ از مسجد، پل، پاياب، حمام، تکيه، آب‌انبار و درخت به عنوان نمونه‌های سنتی وقف، تا درمانگاه، بيمارستان، کتاب‌خانه، مدرسه و دانشگاه به عنوان تاسیسات نوپیدای موقوفه، گستره موضوعی و کارکردی موقوفات زنان ایرانی را در گذر روزگاران دربرمی‌گیرد.  بخشی از سرمایه کنونی کتابخانه‌های بزرگ این سرزمین، دستاورد کوشش بزرگ‌زنانی است که نسخه‌های فراوان خطی در روزگاران گوناگون وقف کرده‌اند تا سرمایه علم و دانش اندیشمندان ایرانی در گردونه روزگار برای آیندگان بماند. چندین قرآن نفیس خطی در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد که پیشینه کتابت آن‌ها به دوره سلجوقی بازمی‌گردد؛ حدود ٩٠٠ سال پیش! تَرکان خاتون، شاه‌زاده خانمی در دربار سلجوقی این قرآن‌های خطی را بر آستان قدس رضوی وقف کرده است.
 

ستاره‌های زنان واقف در کدام دوره درخششی کم‌نظیر دارند
زنان واقف، آنگونه که سندهای وقف‌نامه‌ای متعلق به دوره‌های گوناگون تاریخ ایران نشان می‌دهد به ایجاد تاسیسات و بنیادهایی خیریه مانند مسجد، مدرسه علمیه، مکتب‌خانه، حمام، باغ و بستان، کاروان‌سرا و آب‌انبار، بیش‌تر علاقه‌مند بوده‌اند. همچنین رسیدگی به نیازمندان به ویژه غذارسانی به مستمندان و نگهداری کودکان بی‌سرپرست، از دیگر علاقه‌مندی‌های آنان در حوزه وقف به شمار می‌آید. موقوفه‌های زنان، در برخی دوره‌های تاریخ ایران اما از دوره‌های دیگر افزون‌تر می‌شود. فيگوئروا سفير اسپانيا در دربار شاه عباس یکم صفوی، زنان ثروتمند عصر صفوي را در كارهاي خير و عام‌المنفعه، از مردان دست‌ودل‌بازتر توصیف می‌کند. او می‌نویسد بسياري از كاروان‌سراها و ساختمان‌هاي عام‌المنفعه از صدقه‌های زنانی ساخته می‌شد که معمولا از مردان داراتر نبودند. اصفهان در دوره‌هایی چون سلجوقی در سده‌های پنجم و ششم و صفوی در سده‌های دهم و یازدهم، گویی پایتخت وقف ایران است. آنگونه که سندهای وقف‌نامه‌ای نشان می‌دهند، در روزگار صفوی نزديک به يک ششم موقوفات پایتخت پرآوازه صفوی به بانوان نيکوکار تعلق داشته است. مدرسه جده کوچک متعلق به دل‌آرام خانم همسر شاه عباس یکم، مدرسه جده بزرگ متعلق به حوري خانم جده شاه عباس دوم، وقف‌نامه گوهرشاه بيگم و وقف مدرسه نيماورد به دست زينب بيگم همسر حکيم‌الملک اردستاني از جمله موقوفات زنان در این دوره به شمار می‌آیند. زينب بيگم، چهارمين دختر شاه طهماسب یکم، از مهم‌ترين زنان واقف عصر صفوي به شمار می‌آید. او عمه شاه عباس یکم و در زمره زنان مقتدر دربار بود. زينب بيگم بناها، راه‌ها و پل‌ها، كاروان‌سراها و بيمارستان‌هايی گوناگون به گونه موقوفه از خود به یادگار گذاشت.
او مدرسه‌اي به نام خود در نزديكي محله چرخاب و چهارسوی اصفهان بنیان گذارده بود. افزون بر آن، حمام سه سوق نيز در اصفهان از موقوفات این زن نیک‌اندیش به شمار می‌آید. محدوده موقوفات او زینب بیگم از اصفهان فراتر بود. او كاروان‌سرايي در راه قزوين به ساوه ساخت كه به كاروانسراي بيگم شهرت یافت. مادر شاه سلطان حسین صفوی واپسین حکمران صفوی نیز از دیگر زنان نام‌دار این دوره در حوزه وقف بوده است. مدرسه مادر شاه (چهار باغ) از یادگارهای جاودانه این زن نیکوکار است که گرچه چهار باغ و سلطانی نیز نامیده شده اما به دلیل پشتیبانی‌های مالی و سیاسی او، به مدرسه مادر شاه هم آوازه یافت. زنان عصر صفوی به ساخت مدرسه‌ها و مسجدهای وقفی علاقه فراوان داشتند. زني به نام صاحب‌سلطان بيگم، مسجد ايلچي را در محله احمدآباد اصفهان در دوره شاه سليمان صفوي ساخته است.
 

اینجا چراغی روشن است
بسیاری از زنان واقف در تاریخ ایران، گمنام‌اند. نام‌شان در یکی از راه‌روهای تودرتوی تاریخ مانده؛ گویی خود همچون همیشه، فروتنانه خواسته‌اند نه نام، که اثر خویش را در تاریخ بگذارند؛ خود همانجا مانده‌اند. برخی دیگر همانگونه که سخن رفت، نام‌شان را در تاریخ وقف ایران جاودانه کرده‌اند. هر دو دسته اما مسیری بر سر راه کاروان نیک‌اندیشی ایرانی گشودند که چراغ پرفروغ بزرگ‌منشی در آن همچنان می‌درخشد.
١ و ٢- سند نخست در آرشیو دنیای زنان در عصر قاجار و سند دوم در مرکز اسناد و كتابخانه استان يزد نگهداری می‌شوند.

منبع: شهروند