معرفی بخش «کردشناسی» دائرةالمعارف بزرگ اسلامى

1395/5/2 ۰۸:۲۹

دبا: مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى(مركز پژوهش هاى ايرانى و اسلامى) از معدود مراكز علمى و پژوهشى در ايران و جهان اسلام است كه به طور ويژه داراى «بخش كردشناسى» است و مخزن كتابخانه اى جامعى مختص خود گردآورى نموده است.

دبا: مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى(مركز پژوهش هاى ايرانى و اسلامى) از معدود مراكز علمى و پژوهشى در ايران و جهان اسلام است كه به طور ويژه داراى «بخش كردشناسى» است و مخزن كتابخانه اى جامعى مختص خود گردآورى نموده است.

مجموعه ٦جلدى «تاريخ و فرهنگ كرد» عنوان پروژه اى است كه از بهمن ١٣٨٥  آغاز شده و مراحل پايانى خود را طى ميكند.اين «مجموعه ٦جلدى» همانند ديگر آثار مركز، زير نظر «كاظم موسوى بجنوردى» به زودى منتشر خواهد شد.ويراستار و مدير علمى اين اثر مهم، دكتر اسماعيل شمس، رئيس بخش كردشناسى مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى(مركز پژوهش هاى ايرانى و اسلامى)مى باشد.

پروژه ٦جلدى «تاريخ و فرهنگ كرد»

برای اجرای این طرح بخشی با عنوان بخش کردشناسی شکل گرفته و تهیه و تدوین آن با همکاری شماری از اساتید ایرانی و خارجی آغاز شده است. البته روند اجرایی آن به کندی پیش می رود، زیرا:

اولا؛ پژوهش های آکادمیک در این زمینه اندک است و با وجود اینکه حداقل از یکصد سال پیش بخش کردشناسی در بسیاری از دانشگاه های معتبر اروپا و آمریکا شکل گرفته و هم اکنون ده ها مرکز در این زمینه، حتی در کشورهای همسایه مانند ترکیه و قزاقستان تاسیس شده ولی متاسفانه چنین رشته ای در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی کشورمان وجود ندارد.

ثانیا؛ پژوهشگران ایرانی به ندرت در حوزه کردشناسی تحقیق کرده  و پژوهش جامعی در این زمینه کمتر می توان یافت. بیشتر کارهای موجود مردم نگاری ها و تاریخ نگاری هایی است که غالبا عشق و علاقه شخصی باعث پدید آمدن آنها بوده است.

تدوین تاریخ و فرهنگ کرد در چند جلد نه تنها می تواند مرجعی برای علاقه مندان این حوزه و شناخت مردم کرد فراهم آورد بلکه از جهاتی برای شناخت تاریخ و تمدن ایرانی و اسلامی مفید است. کردها مطابق با نظر بیشتر کردشناسان از تبار آریایی ها بوده و از قدیم الایام در فلات ایران زندگی کرده و با سایر اقوام ایرانی پیوستگی تاریخی و فرهنگی دارند. توجه به این نکته بسیار مهم است که بیشتر جنگ های مادها با آشوری ها و هخامنشیان با یونانی ها و اشکانیان با رومی ها و ساسانیان با رومی ها و اعراب، در مناطق کردنشین رخ داده است.

امروزه و با گذشت قرن ها از آن وقایع هنوز گنجینه ای غنی از ادبیات شفاهی در میان مردم کرد درباره همه آن رویدادها وجود دارد . ثبت و ضبط این فرهنگ بارور از اولویت های لازم برای شناخت تاریخ و فرهنگ ایران است. نگاهی به شماری از شاهنامه های کردی نشان می دهد که این فرهنگ چقدر برای شناخت اسطوره ها و افسانه های ایرانی مهم است.

در دوران خلافت اسلامی مناطق کردنشین به علت اینکه در معبر مرکز خلافت اسلامی با مرزهای آن در ارمنستان و روم شرقی و مناطق شرقی ایران قرار داشتند، همواره محل وقوع بسیاری از جنگ های مهم مانند جنگ عباسیان با سپاه مروان آخرین خلیفه اموی، جنگ طاهر ذوالیمینین با سپاه امین و جنگ های سلاجقه با حاکمان محلی غرب ایران بودند. مهم تر از همه آنها جنگ های ایران و عثمانی از صفویه تا قاجار در مناطق کردنشین رخ داده اند. شناخت این مسائل با رویکرد تاریخ محلی می تواند شناخت مورخان ایرانی را از تاریخ گذشته خود بیشتر کند. از نظر فرهنگی هم شناخت ادبیات مکتوب و شفاهی کرد، آداب و رسوم و فرهنگ عامه و علوم سنتی و تصوف مناطق کردنشین می تواند دریچه های جدیدی را برای فهم عمیق تر فرهنگ ایرانی بگشاید.

در روندهای فرهنگی و تمدنی تاریخ اسلام هم نقش مردم کرد قابل توجه است. سرزمینهای کردنشین در حدفاصل دنیای مرکزی ایران و دنیای عرب قرار گرفته اند. به همین دلیل دانشمندان کرد از دیرباز علاوه بر زبان مادری خود به زبان های فارسی و عربی و بعدها ترکی هم مسلط بودند و نقش بسیاری در پیوندهای فرهنگی میان فارسی زبانان، عرب زبانان و ترک زبانان خلافت عثمانی داشتند. هم اکنون هم در تداوم این سنت تاریخی، بسیاری از دانشمندان کرد عراق و حتی رجال سیاسی آنان به فارسی و عربی همانند زبان مادری خود سخن می گویند. نکته مهم دیگر آن است که کردها بنیانگذار یکی از سلسله های مشهور تاریخ اسلام به نام ایوبیان بوده اند و نام انان و موسس این سلسله یعنی صلاح الدین ایوبی با تاریخ مصر و شام و فلسطین و جنگ های صلیبی پیوند خورده است.

با توجه به این مسائل و اینکه مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکزی برای پژوهش های اسلامی و ایرانی است، بخش کردشناسی ایجاد شد. این بخش علاوه بر تهیه طرح تاریخ و فرهنگ کرد در زمینه های دیگری مانند تهیه منابع تحقیق و تشکیل پرونده های علمی و نگارش مقاله های مدخل های مرتبط با کرد و مناطق کردنشین برای دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه ایران، دانشنامه فرهنگ مردم ایران و سایر دانشنامه های مرکز فعالیت می کند.

مجموعه «تاريخ و فرهنگ كرد» در ٦جلد به تفكيك زير:

جلد اول و دوم به جغرافیای پراکندگی کردها در ایران و مناطق همجوار و تاریخ باستانی این مردم اختصاص دارد. در این دو جلد پس از معرفی و نقد منابع و پژوهشهای کردشناسی و ایران‌شناسی به زبانهای مختلف، جغرافیای سکونت کردها در طول تاریخ بررسی خواهد شد. این بررسی از ابتدای ورود آریاییها به ایران آغاز می‌شود و جغرافیای کردستان که البته زیرمجموعۀ جغرافیای فلات ایران است، با استناد به منابع موجود مطالعه خواهد شد. در ادامه، تاریخ این مردم از مهاجرت آریاییها تا پایان حکومت ساسانی به‌تفصیل بررسی می‌شود. بخش بزرگ این دو جلد به وحدت قومی کرد و ماد (کردها و آریاییها) و نقد دیدگاههای دیگر در این حوزه اختصاص خواهد یافت. تاریخ اسطوره‌ای کردها که در شاهنامۀ فردوسی و دیگر منابع آمده است، پایان‌بخش این مجموعه خواهد بود. موضوع جلد سوم و چهارم تاریخ سیاسی کردها از ورود اسلام به ایران تا پایان جنگ جهانی اول است. این دو جلد با معرفی و نقد منابع تاریخی، باستان‌شناختی، زبان‌شناختی و... به زبانهای مختلف آغاز خواهد شد و به‌تفصیل به بررسی حیات سیاسی کردها به عنوان بخشی از جامعۀ اسلامی ـ ایرانی در دورۀ خلفای اموی، عباسی، فاطمی، دولتهای متقارن، غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی، مغول، صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه خواهد پرداخت. معرفی حکومتهای کردی ـ ایرانی خارج از حوزۀ جغرافیایی فلات ایران مانند حکومت ایوبیان مصر و شام و کردهای عثمانی از دیگر بخشهای این دو جلد است. بخش مهمی از این دو جلد به بررسی زمینه‌ها و علل جدایی بخش زیادی از مناطق کردنشین از حوزۀ ایران و ضمیمۀ آن به قلمرو عثمانی اختصاص خواهد داشت.

موضوع جلد پنجم و ششم تاریخ فرهنگی و اجتماعی کرد و کردستان است. در این دو جلد پس از معرفی و نقد منابع، زبان شناسی، خط، ادبیات، آموزش و پرورش، هنر، مردم‌شناسی، دین و علوم، در مناطق کردنشین بررسی خواهد شد. بخش مهم و محوری این طرح، زبان کردی و پیوستگی ادبی و تاریخی آن با دیگر زبانهای ایرانی است. در این بخش با بررسی تطبیقی لغات، اصطلاحات و مثلهای کردی و دیگر زبانهای آریایی، نزدیکی و حتى مبدأ واحد تاریخی همۀ آنها نشان داده خواهد شد.