تاریخ‌نگاری زندگی روزمره

1395/4/2 ۰۷:۵۴

کتاب «امر روزمره در جامعه پساانقلابی» اثر دکتر عباس کاظمی که اخیرا از سوی انتشارات «فرهنگ جاوید» روانه بازار نشر شده است، حاصل پنج سال پژوهش مؤلف پیرامون زندگی روزمره مردم در فضای پس از انقلاب است

گزارش  از جلسه نقد و بررسی کتاب «امر روزمره در جامعه پساانقلابی» اثر عباس کاظمی
 

علی محمدی :  کتاب «امر روزمره در جامعه پساانقلابی» اثر دکتر عباس کاظمی که اخیرا از سوی انتشارات «فرهنگ جاوید» روانه بازار نشر شده است، حاصل پنج سال پژوهش مؤلف پیرامون زندگی روزمره مردم در فضای پس از انقلاب  است.عباس کاظمی که اغلب با آثاری در حوزه مطالعات فرهنگی با محوریت «زندگی روزمره» شناخته می شود در این اثر سعی کرده است تحولات زندگی روزمره ایرانیان در دهه 60 را در مقایسه با دهه 80 به روایت بکشد. روایتی که با نگاهی ایدئولوژیک به اشیا شکل می‌گیرد؛ پوشیدن جین، استفاده از ویدئو، رواج ماشین پیکان و ... دهه 80 و پرداخت به موضوعات روزمره این دهه همچون کنکوری یا پشت کنکوری شدن، نحوه مصرف‌گرایی در جامعه جدید، برج‌نشینی و ... از دیگر موضوعات مورد بررسی مؤلف در این کتاب است.از دیگر ویژگی های خاص این اثر که امضای کاظمی را بر آن می زند، «روشمند نبودن» تحقیق است؛ به این معنا که نویسنده براساس روش‌های معمول در پژوهش عمل نکرده و خود با سبکی شخصی مخاطب را مورد خطاب قرار می‌دهد. چندی پیش جلسه نقد و بررسی این کتاب با حضور دکتر نعمت‌الله فاضلی، ا‌نسان‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی، دکتر رضا صمیم، عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی و با حضور مؤلف اثر در محل پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد. آنچه در ادامه می‌خوانید ماحصل این هم‌اندیشی است.

جابه‌جایی معنایی اشیا
دکتر نعمت‌الله فاضلی در ‌تحلیل این اثر بر این نکته تأکید گذاشت که این تحقیق از دریچه جدیدی به مسائل جامعه ایران نگریسته است و می‌تواند فتح بابی برای این نوع نگرش به مسائل و موضوعات جامعه باشد. وی وجه ممیزه این کتاب از دیگر آثار مشابه را «روشمند نبودن» آن دانست و معتقد است که کاظمی با این شیوه از بیهوده‌گویی پرهیز کرده است و از این منظر کار او را قابل ستایش ارزیابی کرد.
وی به دیگر ویژگی‌ کتاب اشاره کرد و گفت: «مؤلف از شرح فاعلیت اشیا برای توضیح «امر انسانی» استفاده کرده است» و او، این رویکرد مؤلف را قابل مناقشه دانست چراکه نتوانسته آنچنان که باید به رویکرد نظری خود وفادار بماند و آن را در برخی مقالات نقض کرده است و دلیل این امر را، غفلت محقق از «روشمندی پژوهش» دانست.از نظر دکتر فاضلی رویکرد تئوریک «فاعلیت اشیا» در این کتاب قابل نقد است و برای توضیحات بیشتر مخاطبان را به کتاب مارگارت آرچر با عنوان «انسان ‌بودن و مسأله عاملیت» که در سال 2000 منتشر شده است، ارجاع داد. وی با استناد به دیدگاه «آرچر» معتقد است که اشیا و ابزارها توسط انسان‌ها «جابه‌جایی معنایی» می‌یابند؛ برای مثال وقتی در توضیح عاملیت ویدئو، آن را «غولی مهربان» توصیف می‌کنیم، این ما انسان‌ها هستیم که چنین معنایی را به آن بخشیده‌ایم. از این رو، او بر این باور است که در جامعه‌ای مانند جامعه ایران که اسطوره‌ها، مذهب و آیین‌ها معنابخش هستند و بسیار قدرتمندتر از اشیا عمل می‌کنند، نمی‌توان از «قدرت عاملیت اشیا» سخن گفت.
در پایان فاضلی بیان ساده و قابل فهم نویسنده در این اثر را از دیگر نقاط مثبت کتاب ارزیابی کرد.
وفادار نبودن به چارچوب نظری
دکتر رضا صمیم، به‌عنوان دیگر سخنران این نشست، با تأکید بر اینکه کاظمی در آثارش صاحب نوعی «بیان شخصی» است، گفت: «بیان شخصی در سنت تألیف کتاب‌های علوم اجتماعی امری مغفول است و مؤلف آگاهانه کوشیده است تا به این بیان شخصی برسد و در درآمد کتاب خود نیز به این مهم اشاره می‌کند.»
صمیم اشاره کرد که مؤلف در این اثر از «سنت زیملی» بهره می‌گیرد و از این رو، انتظار می‌رود بعد از مطالعه کتاب با روایتی از «تاریخ فرهنگی» مواجه شویم اما در عمل چنین اتفاقی نمی‌افتد. وی معتقد است باوجود ادعای محقق، «رویکرد انتقادی» در این اثر محقق نشده است و محقق به رویکردی تحلیلی- توصیفی بسنده می‌کند. به زعم او، کاظمی در کتابش می‌کوشد از طریق «بازنمایی تجربه زیسته خود» کلیت تاریخی دهه 60 را روایت کند اما در نهایت تنها موفق به انتقال حسی نوستالژیک از این دهه می­ شود این در حالی است که دهه 60 یکی از دوره‌های دشوار تاریخ ما است و این کتاب می تواند فرصتی مغتنم برای بازنمایی دشواری‌های این دوره باشد.
صمیم نیز همچون دکتر فاضلی معتقد است که محقق در کتاب خود چندان به چارچوب نظری خود وفادار نمانده است و در پایان کتاب، نگاه مؤخره یا نتیجه‌گیری را ارائه نمی‌کند.
روایتی تاریخی از دریچه اشیا
دکتر عباس کاظمی، در پاسخ به انتقاد دکتر صمیم که کتاب را بدون نتیجه‌گیری و جمع‌بندی پایانی ارزیابی کرده بود،‌ گفت که اساساً قصد اتمام کتاب را نداشته است چرا که موضوع کتاب مانند زندگی روزمره جاری و ساری است و انتهایی ندارد و ناتمام گذاشتن کتاب را ملهم از آثار زیمل و بنیامین دانست.  وی تأکید کرد که در این کتاب می‌خواستم با مونتاژ کردن عناصر در کنار یکدیگر در دهه 60، بر چشم مخاطب عینکی انتقادی بگذارم؛ اینکه چه نوع تناقضاتی در زندگی روزمره ما در دوران پسا انقلاب وجود داشته است. او همچنین از نگارش کتابی با موضوع «تاریخ فرهنگی اشیای مدرن» نیز خبر داد و معتقد است که می‌توان میان مقالات این دو کتاب نقطه اتصالی را در کلیت «زمان» پیدا کرد.
کاظمی هدف خود از نوشتن این کتاب را ارائه «روایتی تاریخی از دریچه اشیا» دانست تا از رهگذر آن به «تاریخ‌نگاری زندگی روزمره» جامه عمل بپوشاند.

منبع: ایران