حیا، رکن سلامت اجتماع مسلمین

1395/3/25 ۰۷:۲۰

حیا به‌عنوان یک فضیلت اخلاقی از اهمیت و جایگاه ویژه ای در اسلام برخوردار است و از جمله صفات انبیای الهی بشمار می‌رود. از امام صادق(ع) نقل است که فرمود: «به راستی خداوند متعال پیامبران را به داشتن مکارم اخلاق از دیگران ممتاز گردانید.... راوی می‌گوید پرسیدم، مکارم اخلاق چیست؟ فرمود:... حیا.»

بازشناسی تفاوت های حیای ممدوح از حیای مذموم
 

زینب کرد : حیا به‌عنوان یک فضیلت  اخلاقی از اهمیت و جایگاه ویژه ای در اسلام برخوردار است  و از جمله صفات انبیای الهی بشمار می‌رود. از امام صادق(ع) نقل است که فرمود: «به راستی خداوند متعال پیامبران را به داشتن مکارم اخلاق از دیگران ممتاز گردانید.... راوی می‌گوید پرسیدم، مکارم اخلاق چیست؟ فرمود:... حیا.»
حیا عبارت از حالتی است که انسان هنگام کار ناپسند و گناه دچار آن می‌شود و از کرده خود احساس ناراحتی و گرفتگی می‌کند. این حالت انسان را حیا می‌گویند. اگر کسی از ارتکاب عمل نکوهیده‌ای پروا نداشته باشد و با جرأت و جسارت آن فعل زشت را مرتکب شود از کرامت «حیا» محروم است.
بر این اساس و بطور کلی «حیا» عبارت از حالتی در نفس و روح انسان است که بر اثر انجام فعل زشت، شرمسار و خجالت زده می‌شود و در نتیجه آن از استمرار همان گناه یا فعل زشت خودداری می‌کند.بنابراین «حیا» می‌تواند همچون عامل بازدارنده‌ای مانع ورود انسان به عرصه گناه شود و او را از آسیب‌های  گناه مصون دارد. فرد فاقد حیا همچون کسی که به ویروس ایدز گرفتار آمده، سیستم ایمنی روحش در برابر عفونت گناه بدون دفاع خواهد بود و بتدریج فضایل اخلاقی  در وجودش مرده و روی سرشت انسانی اش قشری ضخیم  ایجاد و خوی حیوانی خواهد یافت.

حیا پایه و اساس بسیاری از فضایل و مکارم اخلاقی بوده و نوعی ورع وتقوا محسوب می‌شود که  به فرموده امیرالمؤمنین علی(ع)عامل کمال  سایرکرامت‌های انسانی است. برای رسیدن به کمال روح باید ابتدا از کارهای ناپسند دوری گزیند و مقدمه کسب هر کرامت اخلاقی نیز پرهیز از ناشایست هاست زیرا در این صورت است که نفس  روح انسان از رذایل و پلیدی‌ها پاکیزه و مهیای تهذیب نفس می‌شود.
با این مقدمه درمی‌یابیم که  جدیت در پرهیز از اعمالی که فطرت پاک آن را نمی‌پسندد حیا  و لازمه دستیابی به فضایل اخلاقی تقویت این کیفیت در وجود خودمان است. انسان اگر بی‌پروا و گستاخ شد بی‌تردید تخلف‌های گناه آلود و بی‌اعتنایی به وظایف شرعی برای او آسان شده و کارش به جایی  خواهد رسید که به اعمال شیطانی خود مباهات هم خواهد کرد. براین اساس حیا مهم‌ترین عامل رشد و دستیابی به فضایل و مکارم اخلاق برشمرده شده است.
حیا از سویی با فطرت انسان  سروکار دارد و از سوی دیگر با عقل آدمی در پیوند است.چرا که احساس شرمندگی از خطا هم از عقل نشأت می‌گیرد، هم از سرشت انسانی انسان که از آن با عنوان فطرت یاد می‌شود. هرگاه فردی ملکه حیا را  در وجود خود از دست بدهد در ردیف حیوانات قرار گرفته و همچون ددان بی‌پروای شان و آبروی انسانی خود از غریزه پیروی خواهد کرد.و به تعبیر قرآن به حضیض «اولئک کالانعام بل هم اضل» سقوط خواهد نمود.
 امام صادق(ع) در این مورد می‌فرماید: خداوند از میان تمامی جانداران انسان را ممتاز  ساخته و او را به نعمتی اختصاص داده است که ارزشی بس والا دارد و آن سرمایه و ثروت بزرگی به نام «حیا» است.  حیا نه تنها  انسان را از کارهای زشت باز می‌دارد، بلکه  محرک  اقدام های اخلاقی بسیاری نیز هست. به همین نسبت است که پیامبر اکرم(ص) حیا را نشانه ایمان دانسته  و وجود آن را در انسان منشأ خیر برمی‌شمرد.
حیای خوب، حیا بد
در اینجا توضیح این نکته ضروری است که حیا بردو نوع خوب و بد است. حیایی که انسان را از انجام کارهایی که عقل و شرع منع کرده‌اند  باز می‌دارد حیای خوب و حیایی که  مانع دستیابی به علم و تبعیت از سنت‌های غلط است حیای بد است.
حیای بد از اقدام به کاری که پسندیده و لازم است به دلیل نادانی و جهل  جلوگیری می‌کند و در پیروی  از آداب و سنن غلط  انسان را به کارهای غیر ضرور و زشت وادار می‌سازد. مانند اینکه کسی نسبت به تکلیف خود جهل دارد اما حیای بد مانع از پرسیدن و آگاهی نسبت به آن می‌شود یا در پیروی از حیای بد از انجام تکلیف شرعی  خود همانند بجا آوردن نماز در جمعی که نماز نمی‌خوانند سر باز می زند و همرنگ جماعت می‌شود و حیا می‌کند که انفرادی به انجام تکلیف قیام کند. این حیا که از آن با عنوان حیای مذموم هم یاد می‌شود از روی ضعف ایمان و سستی از عمل به وظیفه  ناشی می شود و محرک آن شرم از این وآن و جهل و پایبندی به سنت‌های غلط است. اخلاق اسلامی این‌گونه حیا را بشدت نهی و نکوهش کرده و منشأ آن را جهل و سستی در ایمان معرفی می‌کند.  در مقابل چنین حیایی، حیای ممدوح قرار دارد که از قوه عاقله و اراده ایمانی نشأت می گیرد و انسان را از ورود به وادی گناه باز می‌دارد. از نظر اسلام در حیای ممدوح که با عقل سالم و شرع مبین هماهنگ است هیچگونه قبح عقلی راه ندارد و  کاری برخلاف مصلحت حقیقی انسان صورت نمی‌گیرد.
خوب وبد کارها را از کجا تشخیص دهیم
روح انسان منور به نور عقل بوده و فطرت انسان نیز با سرشتی الهی  آمیخته است  بر این اساس هرانسانی  خوبی را خوب و بدی را بد می‌داند. نیازی به علم اکتسابی برای تشخیص حسن وقبح افعال وجود ندارد.  تنها در سایه جهل و گناه است که آیینه وجود زنگار می‌گیرد و تشخیص حسن و قبح افعال برای فرد مشکل می‌شود.  انسان براساس فطرت پاک و خدایی، دروغ و ظلم و پیمان شکنی را زشت و همدردی با همنوع  و اکرام سالمندان  را خوب می‌داند،  کلام وحی در این زمینه می‌فرماید: «سوگند به روان انسان و آن کس که آن را کامل آفرید سپس به او زشتی‌ها و نیکی‌ها را الهام فرمود» (شمس /آیات 7و8) امام صادق(ع) نیز در همین ارتباط می‌فرماید: «بدرستی که خداوند انسان را طبیب خود قرار داده و درد‌ها را بیان و نشانه‌های صحت و سلامت را به او آموخته و نسبت به درمان بیماری هایش راهنمایی کرده است....» در هر صورت حیای خوب حیایی است که با عقل و شرع تطبیق دارد و حیای مذموم حیایی است که از غریزه و سنت‌های غلط پیروی می‌کند و انسان را به  بیراهه می‌برد.
کسانی که دارای موقعیت‌های اجتماعی‌اند اگر مرتکب کار خلافی شوند کار آنان  به مراتب آثار سوء بیشتری خواهد داشت لذا در احکام اسلام به این دسته از افراد توصیه اکید شده تا با به کار‌گیری حیای ممدوح زمینه نیل جامعه به رفتار اخلاقی را فراهم کنند و به مصداق  اینکه اگر ملکی از درخت سیبی بچیند رعیت درخت را از ریشه به در خواهد آورد.  از افراد شاخص  اجتماع  انتظار می‌رود در رعایت حیا پیشقراول باشند. زیرا در غیر این صورت مهار جامعه در پی افسار گسیختگی‌های اخلاقی بسیار مشکل خواهد بود. برای حیا در روایات آثار بسیاری شمارش شده است  که مهم‌ترین آن پیداشدن ملکه تقوا در انسان است  که در سایه آن عفت و پاکدامنی در جامعه رواج می‌یابد و روح جوانمردی را تقویت و اجتماع را آراسته به  مظاهر اخلاقی و  کرامت خواهد کرد.
امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «حیا کلید هر خوبی و خیر است. و انگیزه پیدایش هر کار زیبا و پسندیده‌ای حیا می‌باشد.» روح هم همانند جسم زینتی دارد و زینت روح همانا حیاست.اگر صفت حیا که بزرگترین کرامت اخلاقی است در جان آدمی جایگیر شود و نور عقل راهنما و هدایتگر آن باشد پیامد‌های بسیار مثبتی در انتظار جامعه خواهد بود و حسنات در کوچه و بازار آن جامعه به وضوح به چشم خواهد آمد.
 

منبع: ایران