مشروطه فصل تازه خیرخواهی

1395/3/22 ۱۰:۵۵

انجام امور خیریه در گذر تاریخ بر اساس وجدان انسانی و سرشت بشر و نیز تاکیدات الهی و مذهبی صورت‌هایی گوناگون داشته و با گذر از دنیای سنت و ورود به عصر مدرن دگرگونی‌هایی یافته است. کارهای نیک و عام‌المنفعه گرچه در ایران در قالب‌هایی چون وقف و نذر پیشینه‌ای کهن دارد، هم‌زمان با دگرگونی‌های عصر مشروطه و آشنایی با رویکردهای گوناگون برای برطرف کردن نیازهای جامعه از منظر قانون، به عنوان خواستی ضروری و به شکل مطالباتی تازه از سوی مردم مطرح می‌شود که از حکومت انتظار دارند

 ردایی نو بر تن تاریخ نیکوکاری در ایران

انجام امور خیریه در گذر تاریخ بر اساس وجدان انسانی و سرشت بشر و نیز تاکیدات الهی و مذهبی صورت‌هایی گوناگون داشته و با گذر از دنیای سنت و ورود به عصر مدرن دگرگونی‌هایی یافته است. کارهای نیک و عام‌المنفعه گرچه در ایران در قالب‌هایی چون وقف و نذر پیشینه‌ای کهن دارد، هم‌زمان با دگرگونی‌های عصر مشروطه و آشنایی با رویکردهای گوناگون برای برطرف کردن نیازهای جامعه از منظر قانون، به عنوان خواستی ضروری و به شکل مطالباتی تازه از سوی مردم مطرح می‌شود که از حکومت انتظار دارند؛ مطالبه‌هایی که در گذشته مفهومی نداشت و جامعه نسبت به آن آشنا نبود. حکومت نیز در این دوران خود متولی امور خیر است و فصلی تازه در انجام امور خیر آغاز می‌شود؛ برهه‌ای که تا به امروز شاهد آنیم. بنای موسسات، سازمان‌ها و انجمن‌های گوناگون و کوچک و بزرگ خیریه، نمونه‌های پررنگ این تغییر و تحول به شمار می‌آید.

زنان ارمنی به میدان آمدند
دکتر الهام ملک‌زاده: مشروطه که یک فرایند تغییر اجتماعی و سیاسی بود، آغازگر دگرگونی‌هایی در تاریخ معاصر ایران شد. این رخداد بزرگ سیاسی و اجتماعی در سال ١٢٨٥ خورشیدی، ناگهانی نبود و پیش‌زمینه‌های دگرگونی فکری چنین جنبشی پیش از آن آغاز شده بود. در واقع تا پیش از این دوره، تغییرات فکری در حوزه‌ خیریه، چندان جای بروز نداشت، زیرا فضایی مناسب دیده نمی‌شد، از این‌رو پس از استقرار مشروطه و تشکیل مجلس، این دگرگونی فکری، فرصتی برای بروز یافت. شکل‌گیری و سامان‌یابی فعالیت‌های نهادهای مدرن خیریه، از دستاوردهای مهم پیروزی فکری و عملی جنبش مشروطیت ایران به شمار می‌آید. ما در این دوره با نهادهایی خیریه روبه‌روییم که پیش از مشروطه اگر هم بودند، حضوری کم‌‌رنگ داشتند. در این میان، زنان ارمنی نخستین انجمن رسمی خیریه را پیش از مشروطه در سال ١٩٠٦ میلادی بنیان گذاردند؛ انجمنی که تا امروز به فعالیت خود ادامه داده است. اکنون صد و ده سال از عمر این انجمن می‌گذرد و با همان پویایی نخستین در حال فعالیت است. با شمارش انجمن‌های گوناگون دوران مشروطه و بررسی فعالیت آن‌ها می‌توان به تفاوت عملکرد و راز تداوم این انجمن پی برد. این انجمن با وجود آن که موسسان و اعضایش در اقلیت قرار داشتند، توانست از فرصت‌های پدید آمده بهره مناسب گیرد. بنیان‌گذاران انجمن استانداردهایی را رعایت کردند و رعایت همین استانداردها رمز ماندگاریشان بود. فردی کاریزماتیک بانی این انجمن بود و هدف، شیوه کار و اساس‌نامه انجمن از ابتدا مشخص و روشن بود و با نظارت حقوقی توانستند اساسی محکم را بنیاد نهند که به خوبی مستقر و پی گرفته شد. انجمن خیریه زنان ارمنی تهران بر خلاف دیگر انجمن‌های هم‌عصر خود که موسمی و دوره‌ای بودند، در همه سال پویا و فعال بود. این روال تا سال ١٣٢٩ ادامه داشت. در این سال مساله ثبت اسناد و انجمن‌ها مطرح شد. مرام‌نامه‌ها و اساس‌نامه‌ها در این زمان به روز و ثبت شدند. اعضا مبلغ‌هایی تازه تعیین و هزینه‌ها را به‌روز کردند. جالب توجه این که هنوز همان اساس‌نامه و نرخ‌ها اجرا می‌شود.
هویت این انجمن را به عبارتی می‌توان اینگونه بازتعریف کرد؛ تعدادی از بانوان باسواد و روشنفکر ارمنی با در نظر گرفتن شرایط زندگی در جامعه مسلمان به فکر افتادند برای جامعه ارمنی تدبیری بیندیشند تا هم هویت‌شان حفظ شود، هم در این میان به هم‌مسلکان تهی‌دست خویش کمک کنند.
آنان بدین‌ترتیب دست به کار شدند تا انجمنی برای یاری هم‌نوعان خود راه اندازند. آموزه‌های مسیحیت هم عملکرد آن‌ها را تقویت می‌کرد زیرا سفارش حضرت عیسی هم تاکید و تشویق کمک به نیازمند بود. زنان بنیان‌گذار انجمن از سوی دیگر، مردانی را در خانواده داشتند که روشنفکر بودند. شاید بتوان گفت ارمنی‌های ایرانی جزو نخستین کسانی بودند که با دگرگونی‌های غرب آشنا شدند. آنان در تجارت، رفت‌وآمدها و سفرها و تحصیلات، با یادگیری زبان، با تفکرات سوسیالیستی و دگرخواهانه آشنایی یافتند. بنابراین دگرگونی‌های دنیای نوین به خانه‌هایشان راه یافت. این زنان بر اساس نگاه خواهرانه و مادرانه در کمک به هم‌نوع و اجرای آموزه‌های دینی و ضرورت جامعه به این نتیجه رسیدند انجمنی پدید آورند. کاترینا داویدیان و تعدادی دیگر برای این منظور گرد هم آمدند. قابل توجه است که انجمن از روز نخست، وکیل داشت که قوانین و حقوق را می‌دانستند و با مشاوره‌های سودمند، بانوان موسس توانستند مسیری شایسته در بنیان‌گذاری انجمن بگشایند. توجه اصلی انجمن، کمک به نیازمندان و فقیران، کودکان و تهیه لباس و سرپناه برای آن‌ها بود.
اینان جزو نخستین گروه‌هایی‌اند که توجه به آموزش به شیوه خیریه را پی گرفتند. فعالیت‌های انجمن با ماجراهای مشروطه و درگیری‌ها و زخمی شدن برخی افراد هم‌زمان شد. نیاز به درمان زخمی‌ها موجب شد گروهی از این زنان افزون بر فعالیت‌های دیگر به صلیب سرخ جذب شوند و پرستاری را به عنوان وظیفه و یک کار خیر در نظر بگیرند. در این میان شخصیت‌های ارمنی معروف و مبارز مشروطه همچون یپرم خان توانستند کمک‌هایی موثر به انجمن کنند. یپرم خان با حضور خود و همسرش آناهید تقویت انجمن را سبب شد.
گریگور یقیکیان، شخصیت معروف دیگر است که در این مقطع به انجمن کمک کرد. او در مساله قفقاز و انتشار روزنامه جنگل فعالیت‌هایی فراوان داشت. یقیکیان کنش سیاسی‌اش را بر پایه فعالیت اجتماعی بنا کرد. همسرش نیز در امور اجتماعی فعال بود. برای نخستین بار در جامه فعالیت خیریه با رویکرد هنری و اجتماعی شاهد آنیم که همسر یقیکیان با برگزاری تئاترهایی با مضمون‌های اجتماعی تغییراتی را نشان می‌دهد که لازم بود در جامعه صورت گیرد. تئاترها در میان اقشار مرفه نمایش داده می‌شد، رایگان نبود و با فروش بلیت و خرج آن برای امور خیریه اجرا می‌شد. از این زمان فعالیت‌های آن‌ها دایره‌ای گسترده‌تر از جامعه ارمنی را دربرمی‌گیرد و در میان دیگر فرقه‌ها و مذاهب نیز محبوبیت یافت. از آگاهانه یا ناآگاهانه بودن این کار اما آگاهی نداریم.
میرزا حسین خان سپه‌سالار، نخستین شخصیتی است که کار نیک را به شکل نوین با رویکردی هنری در ماجرای قحطی دوران ناصرالدین شاه انجام داد. سپه‌سالار با برگزاری نمایش تئاتر در دربار و دعوت سفیران کشورهای دیگر و همسران آنان توانست به تهیه غذا برای قحطی‌زدگان و کمک به درمان بیماران اقدام کند. او که اینگونه فعالیت‌های خیرخواهانه را بیرون از ایران تجربه کرده و دیده بود، کار خیر و نوع‌دوستی را تنها در حیطه مذهبی همچون وقف و خیرات و مبرات نمی‌دانست. در این زمان مبنا الزاما تهیه پول برای انجام کار خیر بود.
کار خانم یقیکیان بنابر این در آن دوره اقدامی نوین به شمار می‌آمد. این کار فرهنگی با رویکرد خیرخواهانه پس از مشروطه صورت گرفت. اقبال به کار نیک در واقع پس از مشروطه به گونه‌ای بود که خواست‌های اجتماعی مردم را نیز دربرمی‌گرفت. مردم از حکومت می‌خواستند مدرسه بسازد و رفاه و بهداشت ایجاد کند. چنین موارد به همین دلیل در مرام‌نامه انجمن‌ها وجود دارد؛ فعالیت‌هایی که در دوران پهلوی اول تکوین یافت و ثمره داد. اینگونه اقدامات در اساس‌نامه‌های حزب سوسیال دموکرات و جنگل هم وجود داشت و مورد توجه قرار گرفته بود.
مطالبه‌هایی نیک که در جامعه ایران جاافتاد
مشروطه به هرروی به آرمان‌های خود نرسید و رشد تکوینی در فرایند سیاسی رخ نداد. مجلسی‌ها در آن مقطع می‌خواستند مقام شاه تشریفاتی باشد و دخالتی در کار مجلس نکند. محمدعلی شاه چنین اندیشه را برنمی‌تافت و با مجلس رویاروی شد. شاید احمد شاه در میان افرادی جای می‌گرفت که در مشروطه اثرگذار به شمار می‌آمدند و مفهوم‌های برآمده از یک حکومت قانونی را دریافته بودند. بسیاری دیگر هم در مشروطه بودند، اما احمد شاه که در زمان رخداد مشروطه کودک است با مفاهیم مشروطه بزرگ می‌شود. او در مقایسه با فعالان مشروطه، دست‌کم خواستِ مجلس را پذیرفت که فرمایشی بودن مقام شاه را می‌جست. حتی زمانی که خواستِ اقشار به کناره‌گیری از سلطنت را پذیرفت، این روحیه را می‌توان دید. رخدادی که پس از مشروطه و شکل‌گیری مجلس شورا در حوزه امور خیریه رخ داد این بود که این مساله در مراجع قانونی چون مجلس مطرح شد، از جمله افرادی بودند که از مجلس حقوق نمی‌گرفتند یا آن را به امور خیریه صرف می‌کردند؛ سیدحسن مدرس و ارباب کیخسرو در زمره این افراد بودند.  در مصوبات و نطق‌های مجلس نیز می‌بینیم به امور خیریه توجه می‌شود. از جمله مسایلی که در مجلس مطرح شد، به فروش رساندن محموله‌های پستی که به دست صاحبان‌شان نمی‌رسید به نفع خیریه بود، همچنین اختصاص بخشی از هزینه ورود و خروج کالا به شهرها به اقدامات خیریه، یکی دیگر از موضوع‌های مطرح شده در مجلس بود. در این زمان برای نخستین بار در مجلس معنای وکیل مردم مطرح شد. نمایندگان، خود را وکیل مردم دانسته، انجام کار برای آن‌ها را مشمول دریافت حقوق نمی‌دانستند و می‌گفتند این حقوق را باید برای مردم خرج کنیم. مطالبه مردم پس از مشروطه جنبه قانونی پیدا کرد، مسئولیت حکومت تثبیت شد و بلدیه مسئول رسیدگی به امور عمومی در شهر شد. ردیف‌های بودجه تعیین و بلدیه دست به کار شد. کارآمدی این نهاد البته موضوعی دیگر است. بودجه تخصیص داده شد و شاه پیگیر بود.
حکومت نوگرا اما با دیدی آمرانه
به عبارت دیگر در فاصله بیست ساله مشروطه تا به سلطنت رسیدن پهلوی اول، تفاوت‌هایی در مطالبه‌های مردمی پدید می‌آید. مردم از حکومت می‌خواهند، به جای آن که حکومت از مردم بخواهد. چنان می‌شود که جمعیت شیر و خورشید، از دل نهادی حکومتی زاده می‌شود. این جمعیت عملکردی خوب دارد و به وسیله ارتباط خوب با مردم و نیکوکاران، بر ساخت‌وساز مراکز مورد نیاز نظارت دارد. حکومت و دولت در این زمان، دیدی نوگرایانه دارد. یکی از خواست‌های اصلی این است که دیگر فقیری وجود نداشته باشد و ضعفی مشاهده نشود. حکومت البته در این راه از نیروهای فرهنگی کمک نمی‌گیرد زیرا اساسا زیرساخت فرهنگی وجود ندارد. این شیوه کار، درست برعکس آن چیزی است که در ترکیه روی می‌دهد. این ماموریت در واقع با نگاه تجدد آمرانه و با نظارات از بالا انجام می‌گیرد.
حکومت بنابر این برای انجام برنامه‌های خود در حوزه عام‌المنفعه از نیروهای نظامی، شهربانی، کمک می‌گیرد. واکسیناسیون، آموزش رایگان، آبله‌کوبی و کمک به اقشار نیازمند در سطحی گسترده انجام می‌شود. جالب اینجاست این کارگزاران هم توجیه نیستند اما در حکم وظیفه دوران سربازی، این اندیشه و مفاهیم آن را در سراسر ایران به ویژه مناطق محروم اجرا می‌کنند. انجام کار نیک برای اینان پس از بازگشت از ماموریت‌های خویش، جا می‌افتد و خودشان به تکرار کننده این تفکر تبدیل می‌شوند. مطالبه حکومت از مردم هم این است که باید در حوزه اجتماعی فعالیت کنند. حکومت در واقع نقش‌آفرینی مردم را در مسیر پاک‌سازی چهره شهرها و کشور از ضعیفان و تهی‌دستان می‌جوید. اینگونه فعالیت‌ها در دوران پهلوی دوم هم ادامه می‌یابد. در این زمان برخی نهادها و مراکز خیریه رشد می‌کنند، بعضی از میان رفته یا جایگزین می‌شوند.
با متنوع شدن و دگرگونی نگاه مردم به کارهای عام‌المنفعه، کار نیک دیگر الزاما در چهارچوب وقف تعریف نمی‌شود. تنوع موقوفات، پیش‌تر کم بود. نیکوکاران در این دوران اما با انگیزه‌هایی گوناگون اقداماتی انجام دادند. تنوع امور خیریه در گذشته پایین بود و ثروت‌ها عمدتا برای امور مذهبی همچون روضه‌خوانی وقف می‌شد، اما در این زمان نیازهای جدید مطرح شد. ساخت آزمایشگاه‌های گوناگون و آسایشگاه مسلولین جاافتاد که مفهومی در گذشته نداشت.
در پی تلاش‌های بسیار در این دوره مکان‌هایی برای زنان بی‌سرپرست و بی‌سامان با کودکان‌شان و نیز گرم‌خانه برای بی‌خانمان‌ها و تغذیه و بهداشت آن‌ها پدید آمد.

منبع: شهروند