اسلام در روسیه (سیاست‌های هویتی و امنیتی)

1393/4/1 ۱۲:۱۱

شیرین هانتر، جفری تامس و الکساندر ملیکیشویلی ترجمه: الهه کولایی، سیده مطهره حسینی و اسما معینی ناشر: نشر نی چاپ اول: 1391 قیمت: 22000 تومان

شیرین هانتر، جفری تامس و الکساندر ملیکیشویلی

ترجمه: الهه کولایی، سیده مطهره حسینی و اسما معینی

ناشر: نشر نی

چاپ اول: 1391

قیمت: 22000 تومان

دبا/محمود فاضلی: براساس برخی آمارها، در حدود 20 میلیون مسلمان در فدراسیون روسیه زندگی می‌کنند. از این رو، با توجه به میزان رشد جمعیت در میان روس‌ها و دیگر اروپایی‌ها که روندی کاهشی دارد و نرخ افزایش بالای جمعیت در میان مسلمانان، جایگاه آنان در ترکیب جمعیتی این کشور بسیاری از ملی‌گرایان این کشور را با نگرانی در مورد ترکیب آتی جمعیت روسیه روبرو کرده است. براساس برخی برآوردها، با توجه به روندهای کنونی، رشد جمعیت در میان اقوام مختلف در روسیه، انتظار می‌رود در سال 2015 جمعیت روسیه که اینک بیش از 141 میلیون نفر اعلام شده، در سال 2015 به 135-130 میلیون نفر برسد.

مسلمانان در دوره حاکمیت نظام کمونیستی مانند همه پیروان ادیان با سرکوب‌های مستمر و نظام یافته روبرو بوده‌اند. آنها در برابر امواج سنگین دین ستیزی و دین‌زدایی، به ساز و کارهای درونی و مخفیانه روی آوردند. هرچند از اواخر دهه 1940 با تغییر در نگرش استالین نسبت به جنبه‌های ابزاری بهره‌گیری از باورهای دینی مردم شوروی، میزان محدودی از فعالیت‌های دینی با نظارت و کنترل شدید نهادهای ناظر حزب کمونیست پذیرفته شد، ولی تا پایان این دوران، مسلمانان همواره با حجم عظیمی از تبلیغات و فعالیت‌های ضد دینی زندگی می‌کردند. بسته شدن بسیاری از مدارس و مساجد نتیجه اجرای سیاست‌های مدون حزب کمونیست اتحاد شوروی با همه نمادها و نهادهای دینی بود. این شرایط با اجرای سیاست‌های اصلاحی گورباچف، آخرین دبیرکل این حزب با نام پروسترویکا و گلاس نوست در مسیر دگرگونی قرار گرفت. فشارهای شدید دوران اتحاد شوروی به انفجاری از گرایش‌های دینی منجر شد. نوزایی اسلامی در سراسر مناطق مسلمان نشین این کشور، ناکامی حزب کمونیست اتحاد شوروی در مبارزه با باورهای مسلمانان را به نمایش گذاشت. در سراسر مناطق مسلمان نشین احیای دین به گونه‌های مختلف دنبال شد.

به گفته یکی از رهبران مسلمانان روسیه، در‌حالی‌که در دوران اتحاد شوروی تنها 154 مسجد در سراسر این کشور پهناور فعال بود، پس از فروپاشی نظام کمونیستی، فقط در دهه 1990 بیش از 5000 مسجد در این کشور بازسازی یا ساخته شد. به همین ترتیب نهادهای اسلامی بسیاری در سراسر روسیه راه‌اندازی و فعال شدند. گسترش چشمگیر فعالیت‌های اجتماعی ـ سیاسی مسلمانان در همه مناطق، از جلوه‌های آشکار دگرگونی در نقش و جایگاه آنان در این کشور بوده است. برگزاری همایش‌های داخلی و بین‌المللی از سوی نهادهای اسلامی و نفوذهای بین‌المللی در این تلاش‌ها، سبب توجه روزافزون دولت روسیه به موضوع مسلمانان در این کشور بوده است. در مورد نظام فدرال روسیه و مشکلات گوناگون آن کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری  به زبان‌های مختلف نوشته شده است، اما متاسفانه در کشور ما، با وجود رابطه سیاسی و در سال‌های اخیر اقتصادی با روسیه، پس از فروپاشی اتحاد شوروی، در مورد آن کمتر به فارسی کتاب نوشته شده است.

کتابی را که خانم شیرین هانتر، استاد ایرانی الاصل دانشگاه جرج تاون واشنگتن در مورد مسلمانان روسیه نوشته است، بی‌تردید یکی از بهترین منابعی  است که می‌تواند برپایه پژوهش‌های میدانی گسترده، سیمای مسلمانان را به تصویر بکشد. ایشان با بهره‌گیری از همکارانی که انجام این پژوهش را در فدراسیون روسیه ممکن ساختند، به بررسی دقیق ساختارهای اجتماعی- سیاسی- فرهنگی مسلمانان روسیه پرداخته است. با مطالعه این کتاب امکان بدست آوردن درکی مناسب از شرایط و موقعیت مسلمانان در کشوری که همچنان بزرگترین کشور جهان و مهمترین همسایه ایران، فراهم می‌آید. این کتاب بی‌تردید یکی از بهترین منابعی است که می‌تواند بر پایه پژوهش‌های میدانی گسترده، سیمای عمومی مسلمانان را به تصویر کشیده و ساختارهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مسلمانان روسیه را مورد بررسی قرار دهد.

کتاب 854 صفحه‌ای اسلام در روسیه (سیاست‌های هویتی و امنیتی) شامل سه فصل است. فصل اول با عنوان« شرحی کوتاه بر اسلام روسیه، گذشته و حال» شامل عناوین «اسلام در روسیه، پیش زمینه تاریخی» و «اسلام در روسیه پس از شوروی» است. عنوان فصل دوم «سیاست‌های هویت بخشی در فدراسیون روسیه، عامل اسلام» است. در این بخش موضوعاتی همچون «تکامل هویت ملی روسیه پساشوروی، تاثیر عامل اسلام»، «تکامل فدرال گرایی روسیه: عامل اسلامی» و «مردم سالاری و سیاست چند حزبی در روسیه پسا شوروی» مورد بررسی قرار گرفته است. بخش سوم و پایانی با عنوان «روسیه و اسلام» به بررسی «دگرگونی در چشم اندازهای سیاست خارجی روسیه در دوره پساشوروی»، «نقش اسلام در شکل دادن به روابط خارجی روسیه پساشوروی»، «سیاست روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی»، «روابط روسیه با کشورهای جبهه شمالی»، «روابط روسیه با جهان عرب و کشورهای بالکان»، «روابط روسیه– غرب» و «رویارویی روسیه با اسلام» می‌پردازد.