گفت‌وگو با الهام ملک‌زاده، تاریخ‌پژوه، درباره حضور اجتماعی زنان در جنبش مشروطیت ایران

1395/2/20 ۰۷:۳۱

جنبش مشروطیت ایران، تاثیری چشمگیر بر جامعه ایرانی نهاد. این رخداد که سرآغاز بسیاری دگرگونی‌ها در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌آید، تکان‌هایی گسترده و بزرگ در لایه‌های گوناگون جامعه ایران پدید آورد؛ لرزش‌هایی که تا دهه‌ها بعد هریک به مسایل مهم جامعه در حوزه‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی بدل شد. حضور زنان در عرصه اجتماع و فعالیت‌های آنان که بیش‌تر با رویکرد خیرخواهانه و نیکوکارانه با گرایش عام‌المنفعه انجام می‌پذیرفت، یکی از پیامدهای جنبش مشروطیت ایران به شمار می‌آید.

جنبش در اندرونی
روایتی از نخستین گام‌های زنان در اصلاح جایگاه اجتماعی زن، ارتقای بهداشت و سطح سواد و احقاق حقوق حقه

روزبه رهنما : جنبش مشروطیت ایران، تاثیری چشمگیر بر جامعه ایرانی نهاد. این رخداد که سرآغاز بسیاری دگرگونی‌ها در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌آید، تکان‌هایی گسترده و بزرگ در لایه‌های گوناگون جامعه ایران پدید آورد؛ لرزش‌هایی که تا دهه‌ها بعد هریک به مسایل مهم جامعه در حوزه‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی بدل شد. حضور زنان در عرصه اجتماع و فعالیت‌های آنان که بیش‌تر با رویکرد خیرخواهانه و نیکوکارانه با گرایش عام‌المنفعه انجام می‌پذیرفت، یکی از پیامدهای جنبش مشروطیت ایران به شمار می‌آید. برای آگاهی از جزییات این دگرگونی با الهام ملک‌زاده، استاد تاریخ و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به گفت‌وگو نشسته‌ایم. ملک‌زاده تاکنون در حوزه تاریخ اجتماعی ایران به ویژه در زمینه فعالیت‌های نیکوکارانه و عام‌المنفعه در یک سده اخیر بسیار پژوهیده و نوشتارهایی به شیوه مقاله و کتاب بر جای گذاشته است.

نهضت مشروطیت همانگونه که می‌دانیم پیامدهایی فراوان برای جامعه ایرانی داشت. اگر بخواهیم در حوزه سیاسی و اجتماعی تعریفی کلی از این دگرگونی‌ها ارایه دهیم، به چه مواردی می‌رسیم؟
نهضت مشروطیت ایران از همان آغاز مسایل و دگرگونی‌هایی مهم در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تاریخ معاصر ایران پدید آورد. بروز اندیشه‌هایی تازه همچون نظارت بر سلطنت به یاری قوانین و مشروط کردن قدرت پادشاه، تقلید و اقتباس از دموکراسی غربی در عرصه اندیشه و قانون‌گذاری و مشروط کردن مشروطیت به هماهنگی با شریعت، در زمره چالش‌های مهم نظری و فکری آن دوره به شمار می‌آید. این اندیشه‌های نو، رخدادهایی گوناگون در عرصه‌های اجتماعی در پی آورد. انقلاب مشروطیت به عنوان سرآغاز تاریخ بیداری ایرانیان در روزگار معاصر، ساختارهای تازه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی به وجود آورد که پیش از آن با این رویکرد تازه سابقه نداشت.
این دگرگونی‌ها در حوزه اجتماعی در چه زمینه‌ای بیش‌تر به چشم می‌آید؟
مشروطه با تاکید و اصرار بر مساله قانون و قانون‌گذاری، حکومت را حق مردم و میثاقی میان آنان با فرمان‌روایان می‌دانست. دستاورد این اندیشه، پیدایش مجلس شورا و نمایندگان برگزیده مردم و رشد افکار آزادی‌خواهانه بود که به عنوان بزرگ‌ترین این دگرگونی‌های بنیادین نظام سیاسی و اجتماعی ایران به شمار می‌رود. یکی از عرصه‌های مهم دگرگونی‌های فرهنگی و اجتماعی ایران را پس از استقرار نظام مشروطیت می‌توان در مدرسه‌های نوین جست. مدرسه‌های دوره مشروطیت برای جداسازی آموزش از شکل سنتی و مکتب‌خانه‌ای اهمیت نداشتند، که، افزون بر جنبه آموزشی، پایگاه رویارویی با کهنه‌پرستی، استبداد و دست‌یابی به آزادی و ترقی به شمار می‌آمدند. این مساله آنجا که به حوزه زنان و فعالیت آن‌ها در بنیان‌گذاری و راه‌اندازی مدرسه‌های دخترانه وارد می‌شود، به عنوان یکی از دستاوردها و پیامدهای جنبش مشروطیت ایران، تاثیری بسیار در جامعه ایران به جای می‌گذارد.
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی زنان چگونه با این جنبش پیوند خورد؟
نهضت مشروطه ایران افزون بر دگرگونی‌های بزرگ در ساختار حکومتی جامعه، نهاد جامعه زنان ایران را نیز تکانی بزرگ داد. زنان از همان آغاز شکل‌گیری این حرکت، همپای مردان به تکاپو افتادند. در رخدادهای پیش و پس از پیروزی جنبش به ویژه از ماجرای گران‌شدن قند و درگیری در مسجد شاه گرفته تا مهاجرت و نیز به توپ‌بستن مجلس، این بخش از جامعه سنتی ایران در جوش و خروشی افتاده بودند که تا آن روزگار پیشینه‌ای نداشت. زنان بدین‌ترتیب پس از استقرار نظام مشروطه آرام‌آرام بر آن شدند فعالیت‌هایی مستقل در پیش گیرند. پیامد این دگرگونی را می‌توان در انتشار روزنامه‌های ویژه زنان، تشکیل مجامع گوناگون و گشایش مدرسه‌های دخترانه جست.
این حضور اجتماعی در جامعه سنتی ایران چگونه ممکن شد؟
این دگرگونی و فعالیت تازه، جز با رعایت چارچوب‌ها و موازین مذهبی جامعه آن روزگار ممکن نمی‌شد. در آن جامعه سنتی مسلما تنها زنانی می‌توانستند نسبت به این مسایل آگاهی بیشتری داشته باشند که به شیوه‌ای با مردان درگیر در مسایل پیش‌آمده تازه همگام شوند. از این‌رو صف نخست سامان‌دادن به اوضاع زنان را دختران یا خواهران و همسران مردان آزادی‌خواه فرهنگ‌دوست چون محترم اسکندری، صدیقه دولت‌آبادی، دره‌المعالی، همسر رشدیه و همسر ملک‌المتکلمین تشکیل می‌دادند.
چه موضوع‌ها و مسایلی بیشتر مورد توجه آنان قرار گرفت؟
زنان با برداشتن نخستین گام‌ها در اندیشه اصلاح جایگاه اجتماعی زن، ارتقای بهداشت و سطح سواد و احقاق حقوق حقه خود افتادند؛ مساله‌ای که پیش از آن با استدلال‌های قانونی پیگیری نشده بود. حضور زنان، با شعور تازه سیاسی موجودیت یافته بود که با گذشته تفاوت بسیار داشت. این کار در گذشته به تشویق مردان، در کنار آن‌ها صورت می‌پذیرفت اما زنان در دوره مشروطه پا به پای مردان در عرصه‌های گوناگون سیاسی متاثر از جو آزادی‌خواهی گام برمی‌داشتند.
آیا در میان سندهای تاریخی به جای‌مانده از آن روزگار می‌توان نشانه‌های روشن از کوشش زنان برای حضور در فعالیت‌های اجتماعی دید؟
بله. زنان در پی حضور سیاسی، کم‌کم تشکل‌های خود را سامان داده، به انجام کارهای اجتماعی متمایل‌تر شدند. نامه یکی از دختران جوان آن روزها به نام زهرا سلطان نظام‌السلطنه به برادرش محمدعلی که در روسیه تحصیل می‌کرد، از یک سلسله تغییرها و حرکت‌های اجتماعی در جامعه زنان حکایت دارد که مطالعه آن به روشن شدن شرایط زنان در دوره مشروطه کمک می‌کند. او در این نامه می‌نویسد «خانمهای ایران یک شرکت خیریه درست کرده‌اند و دیروز که جمعه بود در پارک اتابک یک مجلس کنفرانس و سینموتوگراف دادند و با پولی که جمع می‌شود، می‌خواهند یتیمخانه و مریضخانه و مدرسه برای دخترها درست بکنند».
پس با تشکل‌ها و نهادهایی منسجم در حوزه فعالیت‌های اجتماعی زنان روبه‌رو می‌شویم؟
همینگونه است. از مهم‌ترین انجمن‌هایی که در پی برپایی مجلس اول شورای ملی زمینه فعالیت‌های بعدی زنان را فراهم ساخت، انجمن مخدرات وطن بود که در سال ١٣٢٩ هجری به ریاست آقابیگم دختر شیخ هادی نجم‌آبادی بنیان گذارده شد. اعضای انجمن کوشش خود را بر پدید آوردن یتیم‌خانه، مدرسه دخترانه، اکابر و تحریم اجناس روسی معطوف کرده بودند. انجمن خواتین و شرکت خیریه خواتین ایران که برای سامان دادن به اوضاع یتیم‌خانه‌ها و بیمارستان‌ها و مدرسه‌ها به گردآوری اعانه‌ها و کمک‌های خیرخواهانه مردمی مشغول بودند، در آن برهه فعالیتی گسترده داشتند. ایجاد دو مدرسه دیگر با نام‌های پردگیان و مستورات از سوی دختران دره‌المعالی که در خانه‌های پدری‌شان بدان مبادرت ورزیدند از جمله فعالیت‌هایی بود که در انجمن‌ها و تشکیلات زنانه انجام می‌شد. این مدرسه‌ها هریک حدود چهل کودک یتیم از سادات و تهی‌دستان را به رایگان نگهداری کرده، آموزش می‌دادند.
این فعالیت‌ها پس از پیروزی جنبش مشروطه که در واقع بهار حضور اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌آمد تا کجا ادامه یافت؟
با به توپ‌بستن مجلس شورا از سوی محمدعلی شاه و تعطیلی بسیاری از نشریات و روزنامه‌ها، اطلاع‌رسانی از وضعیت مدرسه‌های دخترانه به دو روزنامه شکوفه و رعد محدود شد. مدیر مدرسه حشمت المدارس در سال ١٣٣٢ هجری اینگونه نوشته است «یکصد و بیست شاگرد- که اکثرا ایتام بی‌بانی و بی‌باعث هستند- در آنجا رایگان تحصیل می‌کنند. خانم آقای سردار اسعد و سردار بهادر از سران بختیاری جهت بازدید به مدرسه رفته، بعد از امتحان دانش‌آموزان به هر یک پنج تا ده شاهی پول سفید، به مدیره پنجاه تومان تحت نام اعانه، به معلمین دو عدد پنج‌هزاری طلا و به فراشها و مستخدمین هر نفر یک پنج‌‌هزاری داده بودند».
این حضور خودجوش زنان در عرصه فعالیت‌های اجتماعی آیا توانست در رفتار نهاد دولت نیز دگرگونی‌هایی پدید آورد؟
در این شرایط و با توجه به واکنش‌های جامعه، نه تنها تک‌تک این زنان در معرض تهمت و افترا قرار داشتند، که، دولت هم، آنگونه که باید نمی‌توانست در راستای تحقق هدف‌های حکومت قانونی به آن‌ها یاری رساند، زیرا مردانی خوش‌نام و با پیشینه در عرصه‌های فرهنگ به ویژه ساخت مدرسه، کسانی چون رشدیه، خود نیز از این تهمت‌ها برکنار و در امان نبودند. با این وجود ضرورت زمان و سیر طبیعی رخدادها دولت را برآن داشت تا خود دست به کار شده، با گرفتن مجوز از وزارت علوم، مدرسه‌هایی برای دختران به راه اندازد. بعدها نیز با توجه به افزایش این مدرسه‌ها که در سال ١٣٣٢ هجری به ٢٥ مدرسه می‌رسید، حدود ٩٠٠ شاگرد دختر به تحصیل مشغول شدند. بررسی‌ها نشان می‌دهد نزدیک به ٢٠٠ نفر از این‌ها به رایگان تحصیل می‌کردند.
این جنبش زنانه در مجموع چه تاثیرهایی پدید آورد؟
کوشش زنان سرانجام به بار نشسته و به رشد سطح آگاهی آنها انجامیده بود. این اقدام شاید همچون دیگر مواردی که در فراز و فرود پس از انقلاب مشروطه فروکش کرده بود، از شور نخستین افتاد اما به هر روی این زنان توانستند از راه روزنامه‌های اختصاصی خود و در محافل و مجالس مستقل، مشکلات خود را در گستره‌ای بزرگ بازتاب دهند و دولت را وادارند به مسایل بهداشتی و تحصیلات زنان رسیدگی کند.

منبع: شرق