ادیان و مذاهب در ایران باستان

1395/2/6 ۱۰:۰۲

اسناد و مدارک مکتوب کهن از بودن ادیان و مذاهبی دیرینه در ایران باستان یا سرچشمه گرفتن آنها از این خطه از جهان خبر می‌دهند. در کتاب حاضر، از دین و آیین زرتشتی، کیش مهر، مانویت، باورهای زروانی و آیین مزدکی در پنج بخش مجزا و مستقل سخن می‌رود. اما از مباحثی که به نحله‌هایی کوچک‌تر چون کیومرثیه باز می‌گردد و از عقاید و ادیانی که نوشته‌ای درباره آنها در دست نیست، چشم‌پوشی شده است و همچنین از آنهایی که ایرانی نیستند، مانند آیین بودا و ادیان یهودی و مسیحی در ایران باستان سخنی به میان نمی‌آید.

اسناد و مدارک مکتوب کهن از بودن ادیان و مذاهبی دیرینه در ایران باستان یا سرچشمه گرفتن آنها از این خطه از جهان خبر می‌دهند. در کتاب حاضر، از دین و آیین زرتشتی، کیش مهر، مانویت، باورهای زروانی و آیین مزدکی در پنج بخش مجزا و مستقل سخن می‌رود. اما از مباحثی که به نحله‌هایی کوچک‌تر چون کیومرثیه باز می‌گردد و از عقاید و ادیانی که نوشته‌ای درباره آنها در دست نیست، چشم‌پوشی شده است و همچنین از آنهایی که ایرانی نیستند، مانند آیین بودا و ادیان یهودی و مسیحی در ایران باستان سخنی به میان نمی‌آید.
چنین پیدا است که در ادیان و مذاهب کهن ایرانی، صفات جلالی خداوند کمتر یاد می‌شود و برعکس، بر صفات جمالی ذات باری‌تعالی تکیه بیشتر است. این ایستار کلی در سراسر اندیشه دینی باستانی ایرانی و نیز هندی پایدار است و نمایی کلی از این سان اختلاف را به هنگام قرائت این کتاب می‌باید در نظر داشت.
فزون‌تر آنکه در روال همین سنجش است که تداوم برخی از مفاهیم و تصورات را آشکارا می‌توان مشاهده کرد و این گاهی شگفت‌انگیز است: مثلاً در نوشته‌های دیرینه‌سال هندوان (فرگرد دوم: مهرپرستی، بخش یکم) می‌خوانیم که «آنچه با آتش پخته شود متعلق به ورونه (Varuna) و آنچه با بخار پخته شود، متعلق به میتره (Mitra) است». اختصاصی که به اصطلاح امروزی، خوراک نذری برای میترۀ هندی و ایزد مهر یا اصطلاحاً میترای ایرانی داشته است و آن را با «بخار» می‌پخته‌اند، هنوز در ایران بر جای است و آن طرز پخت خاصی است که به اصطلاح «تنور کردن» و تنوری پختن گوسفند است در جشن مهرگان (فرگرد یکم، بهرک 4ـ4: دوم). چنین تداومی خیره‌کننده است و تنها از طریق «قیاس کلیات» و سنجیدن آداب و رسوم پراکنده در طیّ‌ِ تاریخ درازدامن و در صحنه جغرافیای جهان کنونی است که به دست می‌آید.
البته در کنار چنین تداوم حیرت‌آوری، که به نوعی اصلاً ادامه یافتن یک طرز آشپزی را در سنتی سه‌هزار و پانصد ساله به چشم می‌کشد، می‌باید به ذکر این نیز پرداخت که ایزد مهر در سنت زرتشتی و در مهریشت اوستایی، که جشن مهرگان به نام اوست، دیگر هرگز به اصطلاح «خدا» نیست تا در جمع ارباب انواع و خدایانی چون آنان که در المپ استقرار دارند، به شمار آید، بلکه مهر را در کیش زرتشتی باید «ایزدِ مهر» نامید که آفریدۀ دادار اورمزد است با خصایصی نزدیک به ملائک و فرشتگان در دوران جدید. چنین است که ایزدان زرتشتی را باید فرشتگان دانست، و نه خدایان.
از آنجا که کتاب مشتمل بر بخش‌هایی است که هریک، خود مستقل است و با توجه به دیگر خصائص متن، برای نامیدن پنج قسمت کتاب عنوان قدیمی «فَرگَرد» برگزیده شده است. هر فرگرد اغلب مرکب است از چند بخش و هر بخش مشتمل بر چند «بهرک».

ادیان و مذاهب در ایران باستان ، کتایون مزداپور و همکاران، انتشارات سمت

منبع: ایران