امیرکبیر در آینه نامه‌هایش

1395/1/25 ۲۳:۱۹

هفته نامه صدا در یادداشتی به بررسی کتاب امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه نوشته سید علی آل داود پرداخته و این کتاب را خواندنی توصیف کرده است. به نوشته این هفته نامه اسناد این کتاب و مکاتبات رسمی آن دوره و علی‌الخصوص نامه‌های امیرکبیر به ناصرالدین‌شاه می‌تواند نگاه و داوری ما را واقعی‌تر کند و کتاب «امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه» طلیعة مناسبی در این زمینه است.

هفته نامه صدا نوشت :

میرزا تقی خان آشتیانی ملقب به اتابک اعظم و مشهور به امیرکبیر، اولین صدراعظم ناصرالدین‌شاه، روز ۲۲ ذی‌قعدة ۱۲۶۴/ ۲۱ اکتبر ۱۸۴۸ به صدارت رسید و روز ۲۵ محرم ۱۲۶۸/ ۲۲ نوامبر۱۸۵۱ از صدارت برکنار شد و اندکی بعد با دسیسة مهد علیا، مادر ناصرالدین‌شاه و میرزا آقاخان نوری اعتمادالدوله، صدراعظم بعدی و به دست حاجی علی خان حاجب‌الدوله، پدر محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در فین کاشان به قتل رسید. امیرکبیر در شمار معدود سیاست‌مداران ایران در دو سدۀ اخیر است که از همان آغاز آشنایی با دنیای سیاست و ورود به آن دریافت که ایران از دنیای متمدنِ آن روزگار عقب افتاده و این فاصله به سرعت در حال افزایش است. با شکل‌گیری این اندیشه در ذهن جست‌وجوگر وی، به دنبال راه‌های مقابله با آن رفت و با دانشی که از اوضاع جهان به دست آورد کوشید بنیان‌های کارسازی در ایران به وجود آورد. امیرکبیر در مدت سه سال و اندی که تصدی این مقام را داشت خدمات فراوانی به کشور کرد و راه توسعه و گسترش علوم و صنایع جدید را در ایران گشود.

دربارة امیرکبیر آثار متعددی نوشته شده که همه کم‌وبیش با نوعی ارادت و شیفتگی همراه است. شخصیت ممتاز امیر کمتر به مورخان و مولفان اجازة انتقاد یا نکته‌گیری نسبت به او را داده است و اغلب به ستایش صرف از او پرداخته‌اند و بیشتر شخصیت‌های سیاسی و رجال عصر قاجار در زیر شعاع شهرت مردمی و ملی امیرکبیر در سایه فرو رفته و محو و فراموش شده‌اند. چنان‌که اغلب به این نتیجه رسیده‌اند که در دورة یک‌صد و پنجاه سالة سلسلة قاجار جز عباس‌میرزا، قائم‌مقام و امیرکبیر، ایران فاقد رجل سیاسی معتبر و میهن‌دوست و ملی بوده است. این نوع داوری البته تا حدود زیادی اغراق‌آمیز و حتی زیان‌آور است. اغراق‌آمیز از آن رو که توغل و نگاه عمیق و همه‌جانبه در زندگی برخی از دولتمردان دیگر این دوره چون میرزا حسین خان سپهسالار، میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، احتشام‌السلطنه، ناصرالملک و... این نکته را مشخص می‌سازد که به‌رغم همة گمان‌ها و قضاوت‌های مورخان و متتبعان تاریخی، سیاست‌مداران دیگری هم بوده‌اند که در دل‌شان عِرق ملی و میهنی بوده و برای رشد و توسعه ایران دل می‌سوزاندند. علاوه بر این نباید از یاد برد که ظهور صدراعظمی مانند امیرکبیر تا حد زیادی وابسته به انعطاف شخص ناصرالدین‌شاه بود که با وجود تحریکات و دسیسه‌های فراوان درباریان فرصت و مجالی تاریخی برای امیر فراهم کرد. این‌که امیرکبیر با وجود تمام دسایس و خدعه‌ها توانست بیش از سه سال مقام صدارت را حفظ کرده و برنامه‌ها و نقشه‌های خود را دنبال کند، دلیلی بر آن است که ناصرالدین‌شاه به‌رغم جوانی با شاهان دیگر قاجار تفاوت‌هایی داشت. در چنین فضای یک‌سویه‌ای اسناد و مکاتبات رسمی این دوره و علی‌الخصوص نامه‌های امیرکبیر به ناصرالدین‌شاه می‌تواند نگاه و داوری ما را واقعی‌تر کند و کتاب «امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه» طلیعة مناسبی در این زمینه است.

 ظاهراً امیرکبیر هر روز نامه‌ای از درخانه (دربار) به شاه می‌نوشته و شاه هم بعضاً نامه‌ای در پاسخ می‌نگاشته است. از نامه‌های ناصرالدین‌شاه تنها تعدادی انگشت‌‌شمار باقی است و نامه‌های امیرکبیر هم ناقص است و آن‌چه موجود است بیشتر به همت دوستعلی‌خان معیرالممالک، نوة دختری ناصرالدین‌شاه گردآوری شده است. این نامه‌ها از نظر شناخت دستگاه صدارت امیر، روابط شاه و صدراعظم، روابط امیر با بزرگان، شاهزادگان و شناخت حوادث سیاسی وقت بسیار مهم است. این نامه‌ها اغلب با عجله نوشته شده و رسوم نگارش در آن‌ها دقیقاً رعایت نشده است.

 کتاب «امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه» نوشتة سیدعلی آل‌داود حاصل تجمیع دو اثر پیشین نویسنده دربارۀ میرزا تقی خان امیر‌کبیر است. اولین کتاب به نام «نامه‌های امیرکبیر همراه با رسالۀ نوادر‌الامیر» در سال ۱۳۷۱ به همت نشر تاریخ ایران انتشار یافت. اثر مذکور حاوی نامه‌های امیرکبیر به ناصرالدین‌شاه است. کتاب دوم موسوم به «اسناد و نامه‌های امیر‌کبیر» و حاوی نوشته‌ها و نامه‌ها و اسنادی از امیر یا دربارۀ او است که در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان اسناد ملی ایران انتشار یافت. کتاب «امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه» حاصل در‌هم‌آمیختن دو جلد مذکور و تغییر در ترتیب و فصل‌بندی آن‌ها است. این اثر به شرح زیر به سه جلد تقسیم شده است:

جلد اول: نامه‌های امیر‌کبیر به ناصرالدین‌شاه مشتمل بر دو بخش: الف) نامه‌های امیر به شاه، حاوی ۳۱۷ نامه که روزانه به شاه نوشته شده است؛ ب) گزیده‌ای از نامه‌های امیرکبیر به دیگران، شامل ۴۵ مکتوب و نامة سیاسی امیر. در انتهای این جلد توضیحاتی دربارة برخی اعلام و شخصیت‌های سیاسی و عناوین گوناگون داده شده است.

 جلد دوم: اسناد و نامه‌هایی از امیر‌کبیر مشتمل بر پنج بخش: الف) میرزا تقی خان امیرکبیر بر پایة اسناد، که فصلی است در بررسی این موضوع؛ ب) نامه‌های امیرکبیر به ناصرالدین‌شاه، شامل ۲۸ نامة جدید که در سازمان اسناد ملی ایران به دست آمده است؛ ج) پانزده نامه از ناصرالدین‌شاه به امیرکبیر؛ د) نامه‌های امیرکبیر به دیگران در دورة صدارت، حاوی ۶۷ نامه و مکتوب سیاسی؛ هـ) اسناد و نوشته‌های گوناگون دربارة امیرکبیر، مشتمل بر ۶۱ نوشته.

جلد سوم: «نوادرالامیر» و داستان‌های تاریخی دربارۀ امیرکبیر. این مجلد نیز حاوی دو قسمت است: نوادرالامیر را شیخ‌المشایخ امیرمعزی گردآوری کرده و داستان‌های تاریخی را آل‌‌داود با جست‌وجو در متون ادبی و تاریخی دورة قاجار استخراج کرده و به پایان این مجلد افزوده است.

«امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه» اولین اثر از انتشارات «کتاب رایزن» وابسته به مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی است که در سری اسناد و متون تاریخی چاپ و در اختیار پژوهندگان، محققان و علاقمندان تاریخ قرار گرفته است.