فیلسوف هیاهوی کارهای بشری

1395/1/24 ۰۷:۳۶

روزهای پایانی سال گذشته، هیلاری وایتهال پاتنم (٢٠١٦-١٩٢٦)، فیلسوف و ریاضی‌دان آمریکایی، در اثر بیماری سرطان از دنیا رفت. پاتنم از نسل یهودیان آمریکایی بود که در شیکاگو به دنیا آمد و در سال ١٩٣٤ از فرانسه با خانواده‌اش به آمریکا بازگشت.

روزهای پایانی سال گذشته، هیلاری وایتهال پاتنم (٢٠١٦-١٩٢٦)، فیلسوف و ریاضی‌دان آمریکایی، در اثر بیماری سرطان از دنیا رفت. پاتنم از نسل یهودیان آمریکایی بود که در شیکاگو به دنیا آمد و در سال ١٩٣٤ از فرانسه با خانواده‌اش به آمریکا بازگشت. او را بیشتر به‌خاطر فعالیت‌هایش در حوزه فلسفه تحلیلی در دهه ١٩٦٠ - به‌خصوص فلسفه ذهن، زبان و علم- می‌شناسند. پاتنم در ایران نیز فیلسوفی شناخته‌شده است؛ چند کتاب مهم از او «بازنمود و واقعیت»، «ذهن، زبان و واقعیت»، «عقل، صدق و تاریخ»، «دوگانگی واقعیت/ ارزش» و «اخلاق بدون هستی‌شناسی»، در کنار مقالات مهمی چون «معنای معنا»، «تقویت نظریه‌ها»، «آیا معنی‌شناسی ممکن است؟»، «تبیین و ارجاع» و «رئالیسم چیست؟» در سال‌های گذشته به فارسی ترجمه شده است؛ آثاری که اهمیت جایگاه نظری او را در فضای فکری ایران نیز برجسته می‌کند.
پاتنم فیلسوفی بود که علایق فکری گسترده‌ای داشت: منطق، ریاضیات، فلسفه ریاضیات، فلسفه علم، متافیزیک، فلسفه ذهن، اخلاق، فلسفه زبان، اندیشه سیاسی، فلسفه دین، فلسفه اقتصاد و فلسفه ادبیات. در تمام این حوزه‌ها اما دغدغه‌ای مشخص داشت: در نظر او نباید زندگی غامض انسانی را وارونه جلوه داد و با این کار پیچیدگی‌اش را با نظریه‌ای ساده سازگار کرد. پاتنم زندگی انسان را هیاهوی کارهای بشری می‌نامید و زمینه‌ای بود برای سازماندهی نظریه فلسفی‌اش. تعهد به این نگاه باعث شد تحت‌تأثیر مدهای روزگار خود نباشد؛ از پوزیتیویسم منطقی گرفته تا مدل‌سازی مسائل فلسفی. به همین خاطر علاقه زیادی به تفکر و فلسفه در یونان پیدا کرد. او با این نظام فکری هر یک از شاخه‌های موردعلاقه‌اش را در فلسفه به‌جد دنبال کرد.
او تا پیش از دهه ٧٠، فلسفه علم را از دریچه رئالیسم علمی پی گرفت. همچنین تا اواخر دهه ٧٠ از مبدعان و مدافعان دیدگاه کارکردگرایی در فلسفه ذهن بود. برخلاف دیدگاه معروف به «اینهمانی» که در آن هر حالت ذهنی با یک رویداد فیزیکی عصبی اینهمان است، معتقد بود اتفاقی ذهنی مثل درد تنها با فرایند فیزیکی خاصی قابل‌تعین نیست. چون هر حالت ذهنی می‌تواند تعین‌های چندگانه‌ای داشته باشد. این نظریه با عنوان «کارکردگرایی ماشینی» شناخته شد. دیدگاه او در فلسفه زبان اما در اواسط دهه ٧٠ ارائه شد. رویکرد او در این حوزه به دیدگاه‌های بعدی او در حوزه‌های دیگر شکل داد. پاتنم در فلسفه زبان نظریه بیرونی‌گرایی معنایی را مطرح کرد؛ نظریه‌ای که دنباله کار کریپکی بود. پاتنم را همچنین به‌‌عنوان یکی از فیلسوفانی می‌شناسند که علیه فردگرایی و ذهن‌گرایی بود. در حوزه معرفت‌شناسی نیز پاتنم را با آزمایش مشهور فکری مغز در خمره می‌شناسند که نظریه متافیزیکش را با این آزمایش فکری به نام رئالیسم درونی استنتاج کرد.
اما بسیاری، حتی مخالفان پاتنم نیز، بزرگ‌ترین منتقد پاتنم را خود او می‌دانند. پاتنم در چند دوره دیدگاه‌های پیشین خود را نقد می‌کند و مسیر فکری‌اش را به‌کل تغییر می‌دهد. او اعتقادش به رئالیسم متافیزیکی را با رئالیسم درونی نقد و در نهایت رئالیسم درونی را نیز در سال‌های آخر با همراهی تعریفی عمل‌گرایانه از صدق تعدیل می‌کند. پاتنم این دو دیدگاه را ترکیب و دوگانه سنتی امر واقع و ارزش را از میان برمی‌دارد. او همچنین نظریه‌ کارکردگرایی خودش را در فلسفه ذهن، در اواخر دهه ۱۹۸۰، نقد کرده و در سال‌های آخر کارکردگرایی را اساسا ناممکن دانست. پاتنم که در سال ۱۹۷۶ به‌عنوان استاد منطق و ریاضیات مدرن کرسی والتر بورلی پیرسن را احراز کرده بود، تا پایان عمرش کرسی فلسفه کگان را داشت.

منبع: شرق