1393/3/17 ۱۲:۰۶
چهل و سومین شماره فصلنامه علمی - پژوهشی (علوم انسانی) شیعه‌شناسی (فصلنامه الهیات، تاریخ و جامعه‌شناسی شیعیان جهان)، سال یازدهم،ویژه پاییز 1392 منتشر شد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، این شماره از فصلنامه شامل مقالات زیر می شود:
گفتمان‌های قدرت و مقاومت در صحنه اجتماعی سیاسی عراق قرن بیستم
شکل‌شناسی الاهیات اسماعیلیه
بررسی دقیق خاستگاه نقوش سقانفارها در آموزه‌های تشیع
فقه شیعه و سرمایه اجتماعی در ایران
تحلیل روان‌شناختی تعزیه و مکانیسم اثرگذاری آن
گمانه‌زنی‌هایی در باب علل گرایش تیموریان به تشیع
ظهور و افول تشیع در مصر از فتح اسلامی تا پایان سفیانیان (20-64 ق(
تطور مفهوم رکن رابع یا شیعه کامل در فرقه شیخیه
احمد نادری
چکیده: به طور کلی، صحنه سیاسی ـ اجتماعی عراق قرن بیستم، شاهد ظهور پنج گفتمان عمده قدرت و مقاومت بوده است. این گفتمان‌ها زمانی مخالف گفتمان «قدرت» رسمی بوده، در نقش یک مخالف، به بازتولید گفتمان «مقاومت» می‌پرداختند؛ و زمانی که قدرت را در دست می‌گرفتند، در مبارزه با گفتمان‌های دیگر می‌کوشیدند. پنج گفتمان یادشده عبارت‌اند از: گفتمان اسلامی ـ شیعی؛ گفتمان چپ کمونیستی؛ گفتمان کرد؛ گفتمان ملی‌گرایی؛ و گفتمان بعث، در این نوشتار، با استفاده از نظریه‌های گفتمانی لاکلاو و موفه و میشل فوکو در تبیین گفتمان‌های یادشده به بررسی نقاط مرکزی (دال برتر)، مفصل‌بندی‌ها، عناصر و وقته‌ها، و حوزه‌های گفتمان‌گونگی در این گفتمان‌ها، در عراق قرن بیستم و تا پیش از سقوط صدام می‌پردازیم.
محمد بهرامی
چکیده: الهیات ایجابی پیشینه‌ای بس بلند دارد. نخستین خداشناسان، با توصیف خدا به صفاتی چند به شناخت خدا می‌رسیدند. در دوره‌های بعد، الهیات ایجابی به چالش کشیده شد. برخی توصیف خداوند به صفات انسانی را باور نداشتند؛ و شماری مطلق توصیف را برنتافته، شکل درست الهیات را سلبی می‌دانستند. در جهان غرب، نشانه‌هایی از پذیرش الهیات سلبی در سخنان افلاطون و نوافلاطونیان دیده می‌شود. در جهان اسلام نیز هر دو شکل الهیات، طرف‌داران خاص خود را داشت. بسیاری الهیات ایجابی را صحیح می‌دانستند و تعدادی الهیات سلبی را فریاد می‌کردند. اسماعیلیه، از معدود مذاهبی است که صریح و روشن مدافع الهیات سلبی بودند و به نقد و بررسی الهیات ایجابی پرداختند.
علی‌اصغر کلانتر
عظمت‌السادات گرامیان
چکیده: بناهای مذهبی را می‌توان در دو گروه اصلی قرار داد و بررسی کرد. دسته اول گروهی است که در آموزه‌های ادیان مختلف به طور صریح به ساخت آنها امر شده است. مساجد در اسلام از این گروه‌اند. دسته دوم بناهایی است که همگام با به وجود آمدن نیازهای جدید و ایجاد تحول در زندگی پیروان، با ویژگی‌های مذهبی طراحی و ساخته شده‌اند. سقانفار‌های مازندران از آن جمله‌اند. گرچه در اولین نگاه به نظر می‌رسد کاربری این بناها تنها برگزاری مراسم است، اما با بررسی تصاویر و خاستگاه مضامین آنها در مذهب تشیع آشکار خواهد شد که کارکرد اصلی این بنا، آموزشی است. پژوهش پیش روی در پی بررسی دقیق و مستند ریشه‌های مذهبی تصاویر مزبور است. بدین ترتیب، هدف اصلی این مقاله پاسخ‌گویی به این سوال اساسی است که نقوش مذهبی بدنه سقانفارها در کدام یک از آیات قرآن و احادیث معصومین ریشه دارند. در این مقاله برای بررسی دقیق و تحلیلی داده‌های موجود، به طور هم زمان، جلوه‌های هنری و مذهبی نقوش بررسی شده‌اند. نتایج تحلیل‌ها نشان می‌دهد که هنرمندان تصویرگر، از طریق نسخه‌های داستانی مصور و نیز کتب تاریخی ـ مذهبی، آگاهی دقیقی از ریشه‌های مذهبی نقوش داشته‌اند و با به کارگیری هم‌زمان ویژگی‌های بومی و مذهبی، در مسیر ایدئال‌های مذهب تشیع گام برداشته‌اند.
راضیه زارعی
نجف لک زایی
چکیده: در این نوشتار ظرفیت‌های فقه شیعه در تولید سرمایه اجتماعی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. برای دستیابی به این هدف ابتدا مفاهیم فقه شیعه و سرمایه اجتماعی بررسی شده است. در ادامه مشخص می‌شود که علم فقه انسان را قادر به استخراج و استنباط حدود و احکامی می‌سازد که واضع شریعت آنها را معین نکرده است. سرمایه اجتماعی وجود روابطی عمیق، گسترده و متقابل مبتنی بر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی در میان افراد جامعه است که در ساختارهای متفاوت فردی، گروهی، سازمانی و اجتماعی به صورت نامحسوس تبلور می‌یابد. فقه شیعه به تولید سرمایه اجتماعی در دو سطح کلان و خرد می‌پردازد. در سطح کلان به ساختار ولایت، اجتهاد و مرجعیت، امر به معروف و نهی از منکر و مشارکت سیاسی پرداخته شده است. اخوت، اعتماد و ایثار شاخصه‌هایی هستند که در سرمایه اجتماعی در سطح خرد به آنها توجه شده است. بنابراین، فقه شیعه از طریق این م‍‍‍ؤ‍لفه ها دارای ظرفیت در تولید سرمایه اجتماعی است.
عادل زاهد بابلان
سوران رجبی
چکیده: یکی از مهم‌ترین مناسک جمعی در تشیع، مراسم عزاداری محرم است که اکثریت مؤمنان شیعی بدان می‌پردازند. محتوای این مراسم، گفتمان دینی خاصی را پدید آورده است که می‌توان آن را گفتمان کربلا نامید. گفتمان کربلا، گفتمانی است که دال برتر آن روایت عاشورا توسط دین‌داران شیعی در طول صور مختلف در مناسک عزاداری است. مناسک عزاداری و گفتمان کربلا به دلیل نقشی که در حیات مردم داشته است، در صور مختلفی متبلور شده و مردم آن را طی سازوکارها و صورت‌بندی‌های متنوعی بازسازی کرده‌اند. شکل سنتی تئاتر ایرانی، یعنی تعزیه، و همچنین صور دیگری مثل روضه، سفره‌های نذری خانگی، دسته‌های زنجیرزنی در ماه محرم، هیئت‌های سینه‌زنی و عزاداری، و مجالس مکرر و متعددی که تحت تأثیر این گفتمان، حیات دینی مردم را تشکیل می‌دهند، همه بیانگر تکثر تجلیات گفتمان کربلا در زندگی مردم‌اند. از صور مهم ظهور، بروز و عملکرد این گفتمان، تعزیه و هیئت‌های عزاداری‌اند. در پژوهش پیش روی با روش تحلیل اسنادی، مراسم تعزیه و عزاداری در ماه محرم از دیدگاه روان‌شناختی، به ویژه روان‌شناسی اجتماعی و روان‌شناسی هنر، تحلیل گردید. جامعه پژوهش، همه منابع دست اول و دست دوم از منابع غنی اسلامی و علمی بود که در نشریات، سایت‌های معتبر اینترنتی، فیلم‌های مستند و خاطره‌ها موجود بود و نمونه‌گیری به شیوه هدفمند انجام شد. بر پایه نتایج این پژوهش، سازوکار اثرگذاری تعزیه‌ها بر افراد عزادار، با توجه به ده عامل روان‌شناختی تبیین شد.
مسعود بیات
چکیده: حکومت تیموریان از سال 771 هجری در ماوراءالنهر آغاز شد و به مرور تا کناره‌های مدیترانه گسترش یافت. این حکومت از آغاز تا پایان، به لحاظ مذهبی، سنی حنفی بود. به روال حکومت‌های ترک گذشته، انتظار می‌رفت تیمور و جانشینانش نیز در حمایت از مذهب تسنن و محدود‌کردن تشیع بکوشند؛ ولی برخلاف این انتظار، آنان با وجود اعتقاد رسمی به مذهب تسنن، گرایش‌های شیعی از خود نشان دادند. اگرچه در طول تاریخ، پیش از تیموریان هم حکومت‌های سنی مذهبی بودند که به تشیع نظر مساعدی داشتند؛ ولی تیموریان در اظهار دوستی، به ویژه در پافشاری بر حق خلافت اهل بیت علیهم‌السلام و اظهار دشمنی با امویان، بی‌رقیب‌ترین آنها بودند. بنابراین، مقاله پیش رو درصدد است شرایط منجر به بروز این گرایش را توصیف، و علل و عوامل آن را تا جایی که مستندات تاریخی اجازه می‌دهد، ریشه‌یابی کند. در مقام فرضیه به نظر می‌رسد چهار عامل فزونی جمعیت شیعه در قلمرو تیموریان، انتخاب رویکرد اعتزالی، اعتقاد به مذهب حنفی، و گرایش به تصوف، نقش اصلی را در نگاه مثبت تیموریان به تشیع داشته‌اند؛ هرچند از تأثیر علل فرعی، همچون موقعیت جغرافیایی این حکومت (واقع شدن خراسان در قلمرو اصلی تیموریان) و ترکیب کارگزاران و نخبگان آن نیز نمی‌توان چشم پوشید. این مقاله به روش تاریخی انجام یافته است.
فیروز آزادی
چکیده: تشیع به مثابه همزاد اسلام، به وسیله شماری از صحابه و تابعین به مصر راه یافت؛ اما نفوذ و قدرت مخالفان شیعه، چالش مهمی در راه پیشرفت آن بود. قیام مسلمانان مصر بر ضد عثمان بن عفان، که به قتل او انجامید، از جمله فرصت‌هایی بود تا تشیع در آن سرزمین خود را نشان دهد و امام علی علیه‌السلام، پس از به دست گرفتن خلافت اسلامی، والیان خود را در آنجا مستقر کند.
این نوشتار در پی آن است که نشان دهد، این حوادث نشانگر گسترش تشیع در مصر نبود. ریشه‌های نفوذ مخالفان شیعه و طرف‌داران «عثمانی ـ اموی»، که بر تبلیغات گسترده و قدرت نظامی متکی بود، در مصر عمیق‌تر بود؛ به گونه‌ای که شیعه در مصر، پس از تشکیل دولت اول اموی، تا مدت‌ها در درون خانه‌ها محصور شد و به خاموشی گرایید.
نگاشته پیش رو درصدد بررسی چگونگی پا گرفتن تشیع در مصر و علل افول آن در نیم قرن اول پس از فتح اسلامی است. نقد و بررسی متون تاریخی و برخی از نظرات پژوهشگران معاصر و تفسیر اسناد تاریخی بر اساس منابع موجود کتابخانه‌ای، رویکرد این مقاله برای یافتن پاسخ‌هایی به پرسش اصلی این نوشتار است.
مسلم محمدی
محمد محمدی
چکیده: فرقه شیخیه در کنار توحید، نبوت و امامت، رکن رابع را یکی از اصول چهارگانه دین به شمار می‌آورد. مقصود از رکن رابع در این فرقه آن است که در میان شیعیان، همواره شیعه کاملی وجود دارد که واسطه فیض میان امام عصر (عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف) و مردم است.
شیخ احمد احسایی، بنیان‌گذار و نخستین نظریه‌پرداز این فرقه، در چند فراز از سخنانش، به لزوم وجود فردی به عنوان رابط بین امام و خلق اشاره می‌کند؛ اما برخلاف ادعای شیخیه که معتقدند واژه رکن رابع در زمان شیخ احمد طرح و ارائه شده است، در سخنان او چیزی با این عنوان دیده نمی‌شود.
در این پژوهش خواهد آمد که حاج محمدکریم خان کرمانی، رهبر شیخیه کرمان، از مدافعان اصلی و حتی از مؤسسان اصل مجعول «رکن رابع» به شمار می‌آید. از این‌رو، در آثار وی بیش از دیگران از این مسئله دفاع شده است. در مقابل آن، فرقه شیخیه آذربایجان است که از مخالفان جدی این نگرش به شمار می‌آیند. قابل توجه آنکه در برخی منابع شیخیه از دو عنوان نجبا و نقبا به جای واژه رکن رابع استفاده شده که از نظر معنا مترادف و هم‌معنایند.
در پایان، از چند زاویه به نقد و تحلیل این بدعت پرداخته خواهد شد؛ هم از این جهت که در میان گرایش‌ها و انشعابات فرقه شیخیه، در این‌باره اختلافات اساسی وجود دارد، و هم از این زاویه که ایرادات متعددی بر هویت معرفتی آن وارد است.
گفتنی است، چهل و سومین شماره فصلنامه علمی - پژوهشی (علوم انسانی) شیعه‌شناسی (فصلنامه الهیات، تاریخ و جامعه‌شناسی شیعیان جهان)، سال یازدهم، ویژه پاییز 1392 به صاحب‌امتیازی مؤسسه شیعه‌شناسی و مدیرمسؤولی محمود تقی‌زاده داوری در 270 صفحه و به قیمت 3000 تومان منتشر شده است.
رسا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید