تاریخ نگار عصر مدرن ایرانی

1395/1/18 ۰۷:۵۲

10 فروردین 1395 مصادف بود با هشتمین سالگرد درگذشت یکی از شهیرترین مورخان عصر مشروطه ایران. فریدون آدمیت نامی است که با آثار فراوانی که درباره زوایای گوناگون عصر مشروطه در ایران نگاشته است، شناخته می‌شود و همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع پژوهش و مطالعه در این زمینه است.

درباره آرا و اندیشه‌های فریدون آدمیت

سجاد صداقت: 10 فروردین 1395 مصادف بود با هشتمین سالگرد درگذشت یکی از شهیرترین مورخان عصر مشروطه ایران. فریدون آدمیت نامی است که با آثار فراوانی که درباره زوایای گوناگون عصر مشروطه در ایران نگاشته است، شناخته می‌شود و همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع پژوهش و مطالعه در این زمینه است. شاید مهم‌ترین سخنی که درباره او تاکنون نقل شده، همان گفته همکار تحقیقاتی سالیان دراز او هما ناطق باشد که می‌گوید: «امروز چه در ایران و چه بیرون از ایران، نام آدمیت سرلوحه‌ همه نوشته‌هایی است که درباره‌ تاریخ فکر و حرکت مشروطه‌خواهی منتشر شده‌اند و هر کس در این رشته‌ها قلم به دست گیرد، نمی‌تواند مدیون آثار او نباشد.» اما آدمیت که بوده و چرا در عرصه تاریخ‌نگاری ایران به چهره‌ای مهم بدل شده است؟

  آغاز پژوهش
نکته کلیدی و مهم درباره زندگی فریدون آدمیت به سال 1344 باز‌می‌گردد. او در این سال و پیش از رسیدن به زمان بازنشستگی، از کار استعفا داده و خود را وقف پژوهش کرده است. پژوهش‌هایی که به‌طور اختصاصی به عصر مشروطیت می‌پرداخته و با روش تحقیق علمی و تاریخ‌نگاری انتقادی، ایده‌ها و جزئیات آن دوران را به موضوع مطالعه خود تبدیل کرده است.» آدمیت طی بیش از 20 سال فعالیت خود درباره تاثیرگذارترین منورالفکران عصر مشروطه و مهم‌ترین حوادث سیاسی - اجتماعی دوران آغازین تاریخ مدرن ایران بیش از 25 عنوان کتاب و مقاله، تالیف و منتشر کرده است.
اما پژوهش‌های او یکی از حوزه‌هایی بوده که همواره مدنظر تاریخ نگاران پس از آدمیت قرار گرفته است. در تاریخ ایران، مقطع زمانی جنگ‌های ایران و روسیه (1205-1189) تا تغییر سلطنت (1304) برهه‌های سرنوشت‌ساز و حساسی به شمار می‌روند. با جنگ‌های ایران و روسیه، ایران با معادلات جهانی و روابط بین‌المللی روبه‌رو شده است. این جنگ‌ها در میان عده‌ای از مردان سیاست و صاحب‌نظران فرهنگی، تحولات دوران‌سازی به وجود آورد. عباس میرزا با دریافت شرایط زمانی، اصلاح نظامی را در دستور کار خود قرار داد (1207)، قائم‌مقام به بازسازی سیاسی روی آورد (1214) و امیرکبیر به تحولات در قدرت و اصلاح ساختارهای اجتماعی توجه کرد (1250).
نخستین جنبش مردمی در گسست از آموزه‌های سنتی و در مقابل حاکمیت برای احقاق حقوق اقتصاد ملی در حرکت تنباکو (1269) شکل گرفته است. اولین حرکت‌های قانون‌خواهی و ایجاد نهادهای قدرت سیاسی - اقتصادی مدرن در جنبش مشروطیت (1284) پدیدار شده است. اولین ایده‌های مدرنیته در زمینه‌های فرهنگی (آخوندزاده - طالبوف) و اجتماعی (ملکم خان - آقاخان کرمانی) و دینی - سیاسی، از میان تحصیلکردگان ایرانی سر‌بر آورده است. بعد از آن، ساختارهای سیاسی نوپیدای مجلس شورای ملی و حاکمیت مشروطه دچار استبداد شده و شرایط اجتماعی با تقویت نظام ایلیاتی پیشین به رکود میل کرد. ورود ارتش‌های خارجی ارکان ملی ایران زمین را با دشمنان جدیدی مواجه کرد که پیش از آن برای مبادلات تجاری - بازرگانی به ایران آمده بوده‌اند و در چنین شرایطی ایده‌های مدرنیته در حاشیه قرار گرفته‌اند.
مجموعه نوشته‌ها و تحقیقات آدمیت دوره زمانی تقریبا 50 ساله دگرگونی‌های اجتماعی - سیاسی از جنبش تنباکو (1269) تا استبداد صغیر (1290) را شامل می‌شوند. تحلیل و گزارش اندیشه‌های مترقی و متجدد روشنفکران اولیه ایرانی در تحکیم و پی‌ریزی نهادهای مدنی و ساختارهای سیاسی مدرن بخش‌های دیگر تالیفات آدمیت را در بر می‌گیرند. او تمامی سعی خویش را به کار گرفت تا با واکاوی اندیشه منورالفکران ایرانی که کمتر مورد توجه واقع شده بودند نوع نگاه آنان به مسائل گوناگون جامعه را مشخص کند. این گونه بود که از قائم‌مقام تا امیرکبیر و از آخوندزاده تا میرزا حسین خان سپهسالار توسط آدمیت مورد بحث قرار گرفتند.

  دنیای مدرن و آدمیت
«هیچ پژوهشگر و اندیشمندی در شناخت جنبش مشروطیت و شرایط اجتماعی و فرهنگی ایران در سرآغاز آشنایی با دنیای مدرن، بی‌نیاز از آثار و تالیفات فریدون آدمیت نیست؛ پرسش فلسفی از چیستی مشروطه و کاوش تاریخی از اندیشه‌ها و افکار مدرن‌های کلاسیک ایرانی، دو محور اصلی در تحقیقات آدمیت است که با پیروی از اصول تاریخ‌نگاری علمی و مدرن، شرایط مواجهه‌ اولیه‌ ایران زمین را با مدرنیته، در متون تحقیقی و عالمانه به ثبت رسانده است. »
فریدون آدمیت در بازپرداخت اندیشه‌ها و جریانات عصر مشروطیت که منجر به پایان دوره‌ای از تاریخ ایران و شروع دوران جدید در ذهن و کنش ایرانیان شده است، دو وجه اصلی آن را در بیداری افکار و نشر عقاید سیاسی و مدنی جدید و شرح کنش‌های مشروطه خواهانه به بحث می‌گذارد. وی به درستی «تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت» را از آموزه‌های اندیشگی آغاز و به کنش‌های سیاسی - اجتماعی پایان می‌دهد. آدمیت با به کارگیری «روش نقلی و تحلیلی» در بازخوانی اسناد و نوشته‌های دوران مورد بحث و توضیح «اثر عقاید مدنی و سیاسی در ذهن مردم هوشمند و بیدار دل آن عهد... و همچنین چگونگی اخذ و اقتباس آن افکار و انفعال و انعکاس اجتماع را در برخورد با آن سخنان و اندیشه‌های بیگانه»، به «اشاعه تدریجی افکار غربی که موجد نیروی آزادی در ایران و تشکیل‌دهنده اقلیت روشنفکران زمان شد» پیوند زده و می‌نویسد: «تاریخ نهضت مشروطیت ایران شامل دو مبحث اصلی است: یکی تاریخ بیداری افکار و نشر عقاید سیاسی و مدنی جدید که در حقیقت مقدمه هوشیاری ملی و نهضت آزادی است، دیگری شرح انقلاب مشروطه از زمان تحصیل فرمان مشروطیت تا قیام ملی که به خلع محمدعلی شاه از سلطنت انجامید. »
مبحث اول یعنی تاریخ نشر فکر آزادی در ایران کمتر مورد توجه بوده و می‌توان گفت تحقیقات منظمی در این باره انتشار نیافته است. در واقع این مبحث که اهمیت آن از تاریخ خود انقلاب کمتر نیست مهجور مانده است. آدمیت در تحلیل خود از اندیشه سیاسی مدرنیته، نخست به نقش حکومت در تاریخ مدنیت سیاسی می‌پردازد. از نظر وی ابتنای حاکمیت بر آرای عمومی و منافع ملی در میان تجربیات کشورداری آدمیان، بهترین روش حکومت و عالی‌ترین نوع آن است؛ از نظر آدمیت «جوهر دموکراسی آزادی و مساوات است.»
آدمیت در بخش دیگری از تحقیقات خود، زمینه‌های پیدایی افکار مدرن و شرایط آشنایی ایرانیان با تمدن غربی را تحلیل می‌کند و با گزارشی از نخستین مسافران ایرانی به دنیای مدرن و سفرنامه‌نویسان عصر قاجاریه، از عوامل و زمینه‌های شکل‌گیری اندیشه‌های مدرن در ایران بحث می‌کند. مرگ فریدون آدمیت در 10 فروردین 1387 و در 87 سالگی یکی از مهم‌ترین تاریخ‌نگاران ایرانی را از ما گرفت. آدمیت به راستی تاریخ نگار عصر مدرن ایرانی بود که آغاز این عصر را در دوران مشروطه یافته بود. آنچه پس از او درباره مشروطه نوشته شده تقریبا بدون وام‌گیری از او قابل تصور نبود.

فرزند «آدمیت»
تقریبا تمامی منابع درباره زندگی آدمیت داستان مشابهی روایت کرده‌اند به‌گونه‌ای که تقریبا همه آنان از ذکر زمان تولد دقیق آدمیت ناتوان مانده‌اند. گفته شده آدمیت سال 1299 در تهران به دنیا آمده است. این تمام آن چیزی است که از تاریخ تولد او می‌دانیم. اما آدمیت این شانس را داشت که فرزند پدری باشد که خود یکی از مهم‌ترین مجامع ایران عصر مشروطه را پایه‌گذاری و اداره کرده است. میرزا عباس‌قلی‌خان قزوینی که بعدها به «آدمیت» معروف شده، بنیانگذار «مجمع آدمیت» بوده است. مجمع آدمیت تهران از پوزیتیویسم رادیکال سن سیمون و اومانیسم لیبرال آگوست کنت الهام گرفته بود. میرزا‌عباس‌قلی‌خان از دوستان نزدیک ملکم و از اعضای مهم وزارت عدلیه بوده است. شاید به همین دلیل بوده که پسرش - فریدون - نیز علقه خاصی به ملکم و دیگرانی که چون او می‌اندیشیده‌اند، داشته و بخش مهمی از پژوهش‌های خود را در سال‌های بعدی روی آنان انجام داده است. آدمیت پس از گذراندن دوران تحصیل در دبیرستان وارد دانشگاه تهران و سال 1321 در رشته حقوق و علوم سیاسی فارغ‌التحصیل شده است. پایان‌نامه او درباره زندگی و اقدامات سیاسی میرزا‌تقی‌خان امیرکبیر و با عنوان «امیرکبیر و ایران؛ پاورقی از تاریخ ایران» بوده است. پایان‌نامه او بعدها با همین نام به‌عنوان اولین کتابش منتشر شده است. اما اتفاق بزرگ‌تر در زندگی آدمیت، استخدام او در وزارت خارجه در سال 1319 و در حال اشتغال به تدریس بوده است. گویا آدمیت این موضوع را هم مدیون پدر و نزدیکان او بوده است. آدمیت تحصیل خود را در لندن ادامه داده و پس از آن به‌عنوان سفیر ایران در چندین کشور به فعالیت مشغول شده است. او کتاب «جزایر بحرین: تحقیق در تاریخ دیپلماسی و حقوق بین‌الملل» را در زمان  استخدام در سفارت و به زبان انگلیسی در نیویورک منتشر کرده است.
منبع: فرهیختگان
* منابع در دفتر روزنامه موجود است