بهترین نمونه‌‌ قرآنی دوره امویان

1394/11/19 ۱۱:۴۳

نشست «نسخه‌شناسی قرآن‌های خطی» در سرای کتاب موسسه خانه کتاب برگزار شد. این نشست که یکی از ویژگی‌های آن استقبال از شخصیت و چهره‌های آشنای نسخ‌شناسی بود یک میهمان خارجی با نام فرانسوا دروش داشت. فرانسوا دروش، کارشناس نسخ خطی عربی است.

نشست «نسخه‌شناسی قرآن‌های خطی» در سرای کتاب موسسه خانه کتاب برگزار شد. این نشست که یکی از ویژگی‌های آن استقبال از شخصیت و چهره‌های آشنای نسخ‌شناسی بود یک میهمان خارجی با نام فرانسوا دروش داشت. فرانسوا دروش، کارشناس نسخ خطی عربی است. او سال 1951 در فرانسه به دنیا آمد و در حوزه نسخه‌شناسی عربی به کار مشغول شد. وی از سال 1990 در کتابخانه ملی فرانسه به فهرست‌نویسی قرآنی پرداخته و کتاب «سبک عباسی» را فهرست‌نویسی کرده است. کتاب «قرآن‌های عصر اموی» اثر فرانسوا دروش در جایزه جهانی کتاب سال حائز مقام برتر شد. نشست «نسخه‌شناسی قرآن‌های خطی» علاوه‌بر این میهمان خارجی شاهد حضور شخصیت‌هایی چون مجید غلامی‌جلیسه، مدیرعامل موسسه خانه کتاب، آذرتاش آذرنوش، استاد بازنشسته ادبیات عرب دانشگاه تهران، منوچهر صدوقی‌سها، پژوهشگر و مصحح متون علوم اسلامی، مجید معارف، رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران، محسن ناجی‌نصرآبادی، معاون پژوهشی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، محسن جعفری‌مذهب، پژوهشگر حوزه تاریخ، محمدمنصور طباطبایی، سوسن اصیلی، مدیر بخش خطی کتابخانه مرکزی و جمعی از علاقه‌مندان مباحث نسخه‌شناسی‌ بود.
در پایان نشست «نسخه‌شناسی قرآن‌های خطی» مجید غلامی‌جلیسه با اهدای لوح سپاس به این برگزیده جایزه جهانی کتاب سال از او قدردانی کرد. همچنین محسن ناجی‌نصرآبادی، معاون پژوهشی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با اهدای یک جلد قرآن نفیس منتشر شده از سوی آستان قدس رضوی از وی تجلیل کرد.
فرانسوا دروش در این نشست، گزارشی از کتاب خود با عنوان «قرآن‌های عصر اموی» را به زبان انگلیسی ارائه کرد که مرتضی کریمی‌نیا و آلا وحیدنیا نیز کار ترجمه سخنرانی او را برای حاضران برعهده داشتند. در ادامه خلاصه‌ای از سخنان وی آورده شده است.

 قرآن‌های منسوب به «عثمان» و «حضرت علی (ع)»
 فرانسوا دروش: مرحوم استاد ایرج افشار را، که یکی از نام‌آوران در ایران به‌شمار می‌آید، می‌شناختم. بسیار تمایل داشتم که او را از نزدیک ببینم، اما متاسفانه این امکان در زمان حیات وی حاصل نشد. مخطوطات قرآنی بهترین نمونه برای درک بهتر وقایع صدر اسلام است. مساله بررسی مخطوطات قرآنی در جهان اسلام بیشتر مربوط به قرآن‌های منسوب به «عثمان» و «حضرت علی (ع)» است. از اوایل قرن نوزدهم و قرن بیستم میلادی، کار بر نسخه‌های قرآنی در غرب رواج پیدا کرد. این آغاز کار در غرب، ما را به سوی شناسایی بهتر خط عربی راهنمایی کرد.
نخستین بخش کار من بررسی این مساله بود که «تاریخ متن محور» چیست؟ و قدیمی‌ترین کپی‌ها چه کمکی به شناسایی مخطوطات قرآنی می‌کنند؟ وقتی بنی‌امیه از اوایل سال 40 هجری قمری بر سر کار آمد، قرآن و کتابت آن دارای تاریخ طولانی نبود و گزارشی از وحی قرآن و کتابت آن وجود نداشت. بررسی و مستندسازی ما برای دریافت بهتر از مخطوطات قرآنی بر پایه «سنت اسلامی» که بیشتر شامل نسخه‌هایی در جهان مدیترانه‌ای و اطراف آن بود، آغاز شد. نخستین گروه از مخطوطات که به آن دسترسی پیدا کردیم، گزارش‌‌های قدیمی «ابن‌ندیم» در کتاب الفهرست بود. خاورشناسان غربی با رجوع به آثار یکی از اسلام‌شناسان با ویژگی «مصحف حجازی» آشنا شدند، البته باید بگویم یکی از بهترین نسخه‌های خطی قرآن عصر اموی برای بررسی پژوهشگران «مصحف پاریس - پترزبورگ» بود.

 مصحف «پاریس- پترزبورگ» دارای کاستی‌هایی است
80 برگ از «مصحف پاریس - پترزبورگ» در مصر نگهداری می‌شود. این مصحف دارای اندازه عمودی و بدون حاشیه و تذهیب کتابت شده است. در صفحه‌های این مصحف بین 21 تا 28 سطر نوشته شده است. مصحف «پاریس - پترزبورگ» توسط پنج کاتب با سلایق مختلف کتابت شده است. مصحف «پاریس- پترزبورگ» همانند سایر مصحف‌ها دارای کاستی‌هایی است که از آن به عنوان «رسم‌الخط ناقص» یاد می‌کنند. مساله دیگر مورد بررسی در این مصحف ساختار«نقطه‌گذاری» است. در کل چهار درصد کاتبان به امر نقطه‌گذاری اهتمام داشته‌اند که کاتبان این مصحف کمتر از این درصد را در نقطه‌گذاری مصحف «پاریس - پترزبورگ» رعایت کرده‌اند. مصحف «پاریس - پترزبورگ» قرابت‌هایی با سنت اسلامی و مصحف‌های «شام» و «کوفی»  دارد. این مصحف بیشترین شباهت را با مصحف «شام» و کمترین شباهت را با مصحف «کوفی» دارد.

 جنبه‌های هنری در نسخه‌های خطی قرآن
دو نسخه «دمشق» و «فسطاط» دارای تذهیب است که اولی در ترکیه نگهداری می‌شود و نسخه «فسطاط» نیز تا مدت‌ها در مسجد عمروعاص بود. هر دو مورد این نسخه‌ها دارای تذهیب هستند و سبک تذهیب آنها با دوره امویان مرتبط است. تذهیب‌ها اطلاعات مهمی از وقایع تاریخی به ما می‌دهند. سفارش‌دهندگان قرآن‌هایی به همراه تذهیب در پی به دست آوردن قرآنی با ظاهری زیبا بوده‌اند و اصلا عجیب نیست که آن را از سنت باستان اخذ کرده‌اند. البته برخی از انواع تذهیب‌های به کار رفته در قرآن‌ها رنگ و بوی سیاسی هم دارد.  مخطوطات قرآنی علاوه‌بر فراهم آوردن شناخت وقایع صدر اسلام می‌تواند راه مناسبی برای درک تحولات تاریخی نیز باشد. برخی الهامات و نشانه‌های هنری در دوره عباسیان و امویان بسیار نزدیک به هم است؛ اگر چه تذهیب‌های به کار رفته به پیچیدگی‌های حرفه‌ای مصحف اموی «صنعاء» نمی‌رسد، تشابهاتی بین آنها وجود دارد.

منبع: فرهیختگان