باستان‌شناسان مشغول قاچاقچیان در کمین

بومی‌ها محوطه باستانی شمی را از سال‌ها پیش با نام «لنگه قزینه» می‌شناخته‌اند؛ یعنی جایی که خزینه بوده است و از خیلی وقت پیش حفاران غیرمجاز در آن دنبال قاچاق آثار باستانی بوده‌اند. اما نام شمی 82 سال پیش بر سر زبان‌ها افتاده و جهانی شده است؛ در سال 1312، یک روستایی به دنبال ساخت‌وساز در زمینش یک مجسمه بزرگ پیدا کرد. تندیس اصلی مرد شمی که پوشش آن به شیوه سوارکاران، دارای بالاپوش یقه هفت، کمربندی مزین به پلاک‌های فلزی و شلوار چرم و ۱۹۴ سانتی‌متر بلندی و ۶۰ سانتی‌متر پهنا و از جنس مفرغ تو‌خالی است، سال‌هاست که پایتخت‌نشین شده و می‌توان امروز آن را در تالار تاریخی موزه ملی ایران واقع در خیابان سی تیر دید. دو سال پس از آن کشف اتفاقی، یعنی در سال 1314 توسط مارک اورل اشتاین، باستان‌شناس مجاری‌تبار تبعه انگلستان کاوش مختصری در این محوطه صورت گرفت و پس از آن، این محوطه باستانی بسیار مهم به حال خود رها شد تا اینکه سرانجام تیم ایرانی- ایتالیایی به سرپرستی جعفر مهرکیان کاوش‌های خود را از سال 1392 در این محوطه باستانی آغاز کردند. در حال حاضر سومین فصل کاوش در حال اتمام است.

  کاوش روی زمین کشاورزی
هنوز زمستان است، اما همه‌جا سبز شده است. دشت است و کوه‌های سربه فلک کشیده به گفته مهرکیان، باستان‌شناس بقایای کاخ پادشاهان الیمایی در نوک این کوه‌های بلند معروف به «بیلوا» هنوز وجود دارد، اما حتی آن نیز از گزند دزدان در امان نمانده است. خانه‌های روستا سنگی‌اند و خیلی از آنها با سنگ‌های حجاری شده باستانی ساخته شده‌اند. ترانشه‌های باستان‌شناسی روی زمین‌های کشاورزی روستاییان است. باید مراقب بود تا محصولات کاشته شده آنها لگد نشود. روستاییان از این وضع ناراضی‌اند؛ گرچه تعدادی از آنها مهرکیان و گروه ایتالیایی را در کاوش خود همراهی می‌کنند. آنها امیدوارند دولت محصولات کشاورزی‌شان را بخرد تا متضرر نشوند و مهرکیان امید دارد دولت کل زمین‌ها را بخرد تا هر بار مجبور نباشند فصل بعدی کاوش آنچه را یافته‌اند، دوباره دفن کنند تا کمتر آسیب ببینند. او معتقد است اینجا باید پارک باستانی شود تا گردشگران برای تماشا بیایند و درآمد روستاییان افزایش پیدا کند و خودشان مراقب آثار باشند و از آنچه دارند ذی‌نفع شوند. مهرکیان می‌گوید: «‌برای اینکه کل اطلاعات زندگی اسرارآمیز الیماییان را بتوان استخراج کرد، حداقل به 200 سال زمان نیاز است.»

  غارت میراث نیاکان
به گفته مهرکیان، الیماییان در حقیقت اجداد بختیاری‌ها هستند. اما میراث آنها دهه‌هاست که توسط سوداگران به یغما می‌رود. در طول 78 سالی که این محوطه به امان خدا رها شده بود، گرچه باستان‌شناسان اجازه کاوش علمی در آن نداشته‌اند، قاچاقچیان مسلح خوب از فرصت استفاده کرده و تقریبا تمام این محوطه 50 هکتاری را شخم زده و هرچه بوده و نبوده با خود برده‌اند. حالا باستان‌شناسان تنها امیدوار به کشف سازه‌های معماری هستند که از گزند تخریب در امان مانده است. در سومین فصل کاوش که در حال اجراست، تاکنون گور دخمه‌های منحصربه‌فرد، پوشش خرپشته‌ای درگاه، سفال، پلکان، درسنگی و سازه‌های معماری سه‌گانه‌ای کشف شده که احتمالا به محراب و سکوهای آیینی تعلق دارد. مهرکیان درباره این سازه‌ها می‌گوید: «‌ساختار منظمی که در جهت‌های اصلی با استفاده از سنگ‌های قواره شده ساخته شده است همزمان با یورش به این نیایشگاه و فرو انداختن تندیس‌هایی همچون پیکره مرد مفرغی به وجود آمده است. در این فصل از کاوش همزمان سنگ‌هایی پیدا شده که حکایت از فروپاشی حکومت الیماییان شاید در دوره ساسانی دارد.» از سویی عبور کانال آب و لوله‌کشی در دره شمی که از سوی بخشداری صورت گرفته یکی دیگر از عوامل تخریب منظر و بستر طبیعی این دره به شمار می‌رود.

  باستان‌شناس مالباخته
مهرکیان که خوزستانی است، سال‌هاست درباره تمدن الیماییان پژوهش می‌کند. او در ایذه 12 سال مستاجر خانه‌ای است که در آن زندگی می‌کند و بعد از اتمام فصل کاوش به تهران می‌آید. اما به گفته خودش، بارها خانه‌اش؛ چه در تهران و چه در ایذه مورد دستبرد قرار گرفته و تمام اطلاعاتی که روی کامپیوتر و دستگاه‌های حافظه همراه (هارد) داشته به یغما رفته است. اما واقعا این اطلاعات به درد چه کسانی می‌خورد؟ در بین تمام احتمالات شاید یک احتمال قوی‌تر باشد و آن، این است که قاچاقچیان مسلح از حضور او و گروه باستان‌شناسی که دست آنها را از غارت 78 ساله‌شان کوتاه کرده، ناراضی‌‌اند. در کل شهرستان ایذه تبلیغات فلزیاب به وفور دیده می‌شود و دستگاه‌های پیشرفته‌ای وجود دارد. از سویی حرف و حدیث‌ها در مورد مهرکیان بالا گرفته و عده‌ای درصددند او را از کاوش‌ها بازدارند تا این محوطه بار دیگر رها شود و سوداگران میراث ملی ما را بدزدند و به اجنبی‌ها بفروشند.

زندگی پارتیزانی مردمان باستان ایذه الیماییان چه کسانی بوده‌اند؟
الیماییان از ساکنان بومی خوزستان بوده‌اند.شهرستان ایذه را می‌توان به عنوان جایگاه اولیه‌ الیماییان به شمار آورد؛ کانونی که تجمعات اولیه‌ الیمایی در آن شکل گرفت و منجر به تشکیل دولت الیمایی شد.
آنان بازماندگان همان عیلامیان قدرتمند هزاره‌ سوم پیش از میلاد در خوزستان هستند که پس از شکست از آشور بانی‌پال سال‌ها در انزوای سیاسی به سر برده‌اند اما در نخستین فرصت پیش‌آمده توانسته‌اند از لاک خویش بیرون آمده و بار دیگر خود را در تاریخ مطرح و با همان قدرت، جسارت و روش پیشین، تحولاتی در جامعه‌ آن روز (دوران اشکانی) ایجاد کنند. اما ساسانیان معماری و آثار الیماییان را از بین برده‌اند. محوطه باستانی شمی در 34 کیلومتری ایذه در خوزستان در ۲۰ خرداد ۱۳۲۱ با شماره ثبت ۳۶۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و حالا متعلق به همه مردم ایران است که باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشند.