«تکم گردانی» در آستانه بهار را بشناسیم

1392/12/18 ۱۱:۲۸

شهرام اصالت نیری: در آستانه بهار طبیعت حضور تکم چی ها در محله ها و روستاهای منطقه آذربایجان از جمله شهرستان نیر در استان اردبیل خبر از آمدن عید نوروز می دهند و تکم چی ها پیک های شادی آفرین این جشن ملی می شوند.

شهرام اصالت نیری: در آستانه بهار طبیعت حضور تکم چی ها در محله ها و روستاهای منطقه آذربایجان از جمله شهرستان نیر در استان اردبیل خبر از آمدن عید نوروز می دهند و تکم چی ها پیک های شادی آفرین این جشن ملی می شوند.

تکم چی ها از سال ها پیش در این ایام درهای خانه ها را زده و بلافاصله با باز شدن در منازل با به حرکت در آوردن تکم ، اشعار خود ساخته خود را با آواز و ضرب آهنگ تکم نجوا و شادی و شور و شعف را به خانه های مردم هدیه می کردند.

هنگامی که برف در سینه ساوالان آب شده و به صورت رودها در سرزمین پهناور آذربایجان جاری می شود صدای تکم و تکم چی ها نیز در شهر و روستا می پیچید که با زبان شیرین و آهنگین خود به مردم نوید آمدن بهار را می دهند و خلق را برای پاک کردن کینه از دل ها و گرد و غبار از خانه هایشان دعوت می کنند.

تکم یک عروسک چوبی سنتی است ، واژه تکم Takam از دو بخش «تکه» و «م» تشکیل شده است.تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محل های معین هدایت می کند «م» ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی «بز نرمن» است.

به کسی که تکم را می رقصاند «تکم چی» می گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می خواند. اشعار تکم در چند آهنگ که خاص تکم بوده خوانده می شود.

تکم عروسکی است چوبین که روی آن را با مخمل یا پارچه هایی به رنگ قرمز می پوشانند و روی این پارچه را با پولک ، زنگوله ، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آیینه تزیین می کنند. هر یک از تزئینات تکم علت و فلسفه ای داشته است ، مثلا زنگوله و سکه برای ایجاد سر و صدای بیشتر بوده تا مردم را از داخل خانه ها به کوچه ها و دم در خانه ها بکشاند.

از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود می آورد ، این که به دو طرف عروسک (طرفین شکم عروسک) آیینه نصب می کردند.

به این دلیل بود که تکم خبر فرارسیدن سال نو را به مردم می داد و با خود آئینه ای به رسم روشنایی و صفا داشت.

این که در ساخت تکم همیشه از رنگ قرمز برای پوشاندن بدنه اصلی استفاده می کردند شاید به این دلیل بوده که در آذربایجان قدیم لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته اند تکم نیز مثل هر عروسی مظهر شادی و خوشی باشد.

تکم گردانی جزو حرفه های هنری بوده که نسل به نسل و از پدر به پسر می رسیده و اشعار تکم نیز سینه به سینه منتقل شده است.

تکم عروسکی بود به شکل بز که بر سر چوب گردی سوار می شد ، این بز روی یک صفحه چهار گوش یا گرد که سوراخی در وسط داشت قرار می گرفت که چوب پایه آن از سوراخ وسط صفحه می گذشت.

تکم چی چوب را بدست می گرفت و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می آورد و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می خواند ، سر و صدای زنگوله و خوردن تکم بر صفحه چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکم چی بوجود می آورد.

نمونه هایی از اشعار تکم چی ، «بهار آمد بهار آمد خوش آمد» ، «علی با ذوالفقار آمد خوش آمد» ، «گل و نسرین به باغ آمد خوش آمد» ، «سیزون بوتازه بایراموز مبارک آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک» ، «جناب جبرئیل نامه گتوردی گتور جگین پیمبره یتوردی مبارک» ، «قوللارین گویه گوتوردیسیزون بوتازه بایراموز مبارک» ، «آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک» ، (جناب جبرائیل نامه آورد ، محض آوردن به پیامبر رساند پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت که این عید تازه تان مبارک باشد. ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک).

همچنین «امیرالمومنین تخته چخاجاق یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق» ، «شیرین شربت سو یرینه آخاجاق» ، «سیزون بوتازه بایراموز مبارک» ، «آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک». (حضرت امیرالمومنین به تخت ولایت خواهد نشست و برگردن یزید افسار خواهد بست و به جای آب در رودها شربت های شیرین جاری خواهد شد. این عید بر شما مبارک)

در اشعار تکم چی فقط از فرارسیدن نوروز و تبریک سال نو سخن نرفته بلکه به موارد مذهبی و موارد انتقادی ، اجتماعی نیز اشاره شده است.

در اشعار مذهبی در اشعار تکم چی نام امام علی (ع) و حضرت محمد (ص) به کرات آمده و این بدان علت است که مردم این ناحیه معتقدند که عید سعید غدیر خم با عید نوروز باستانی مصادف بوده و ملت مومن با ارادتی خاص که به خاندان جلیل رسول خدا داشته اند ، عید ملی خود نوروز را رنگ و لعابی از مذهب شیعه زده اند تا بتوانند با شکوه هرچه بیشتر برگزار کنند. در این اشعار از دوازده امام هم یاد می شود و پس از مدح امامان باز هم اشاراتی به بزرگواری حضرت علی (ع)، به اماکن متبرکه و زیارت قبر حضرت حسین (ع) و یادی از مختار ثقفی می کنند و روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری را به قیام مختار ثقفی برای خونخواهی سید الشهدا نسبت می دهند.

«حسن دور عسگری اون بیر اماموز بولاردان غیرییه یوخدور گمانوز سیزون بوتازه بایراموز مبارک» ، «آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک» (حسن عسگری است یازدهمین امامتان ، محمد مهدی صاحب زمانتان به کسی غیر از اینها عقیده ندارید این عید تازه تان مبارک).

در اشعار تکم به مسائل روستایی و شهری و آداب و رسوم مردم نیز اشاراتی می شود ، از جمله «بیزیم یرده یومورتانی یویارلار انونی دونوب یددی رنگه بویارلار» ، «یددی سینده تحویل اوسته قویارلار» ، «سیزون بوتازه بایراموز مبارک» ، «آیوز ، ایلوز ، هفتوز گونوز مبارک». ( در محل ما تخم مرغ را می شویند و آن را به هفت رنگ می آرایند و هر هفت تا را در سفره عید می گذارند. این عید تازه تان مبارک )

در اشعار تکم به مسائل خانوادگی ، روابط عروس و مادر شوهر و داماد و مادرزن ، رفتار اجتماعی زنان و دختران نیز با طنز و شوخی و انتقاد اشاراتی شیرین و بامزه می شود ، مثلا «تکم گئتدی مرنده تاماشادی گلنده» ، «کول تکمون باشینا قایناناسی بیلنده» (تکم رفته به مرند ، برگشتنش تماشایی است ، خاک بر سر تکم اگر مادر زنش آگاه شود)

تکم چی به در هر خانه ای که می رفت و شعر می خواند ، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود چیزی به عنوان شاباش ، خلعت و انعام به او می داد که البته تکم چی نیز لزوم دادن انعام را یاد آور می شد «آی تکمین کندی وار کمندی وار کندی وار» ، «هر قاپودا اویناسا بیر نلبکی قندی وار». ( تکم ده دارد ، کمند دارد و ده دارد ، در هر دری برقصد یک نعلبکی قند پاداش دارد.)

در اردبیل تکم به عنوان پیشاهنگ عید نوروز شناخته می شود و وقتی صدای تکم چی ها در کوچه و خیابان شنیده می شود مردم ، بویژه بچه ها از این که عید دارد می آید خوشحال می شوند.

در سال هایی که بین آخرین چهارشنبه سال (چهارشنبه سوری) و عید نوروز فاصله زیاد باشد ، این فاصله فعالیت تکم چی هاست.

در پژوهش برای تکم دریافتیم که در ناحیه شمالی ایران و کناره های دریای خزر نیز عروسکی بنام تکم وجود دارد که گویا موجود افسانه ای بوده با سه پا و دو شاخ بر سر بشکل یک دیو که با تکم مورد بحث ما تفاوت دارد.

رگه هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان از جمله اراک و ملایر دیده شده است که باید اذعان کرد خاستگاه تکم آذربایجان و بخصوص اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط رفته است.

منبع: خبرگزاری ایرنا