عنایت‌الله رضا در ۱۸ خردادماه ۱۲۹۹ در خانواده‌ای روحانی و اهل علم و سیاست در رشت دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شهرهای رشت و تهران گذراند. در ۱۳۱۶ش دیپلم متوسطه را از دبیرستان دارالفنون در رشتۀ ادبیات اخذ کرد و وارد دانشکدۀ افسری شد. پس از پایان دانشکدۀ افسری وارد نیروی هوایی ارتش شد و در آنجا دورۀ خلبانی هواپیماهای جنگی را گذراند. در ۱۳۲۱ش وارد دانشکدۀ دیده‌بانی نیروی هوایی ارتش شد و در۱۳۲۳ش این دوره را به پایان رسانید. علاقۀ وافری به فلسفه داشت و در حد توان خود می‌کوشید با آثار نویسندگان، شاعران و صاحبان اندیشه آشنا شود. در همین ایام بود که با دکتر هوشیار آشنا شد و به تشویق او در کلاسهای درس ادبیات و فلسفۀ دانشسرای عالی به صورت مستمع آزاد شرکت کرد و با اندیشه و نظریات احمد کسروی آشنا شد. پس از مدتی گرایش به حزب توده در او فزونی یافت، با خلیل ملکی و عبدالصمد کامبخش آشنا شد و به سازمان افسران حزب توده پیوست. به همین سبب در ۲۷ مرداد ۱۳۲۴ دستگیر و در دژبان مرکزی تهران زندانی شد. پس از یک ماه به زندان باغشاه و پس از سه هفته به زندان کرمان منتقل شد و تا فروردین ۱۳۲۵ در زندان و تبعید به سر برد.

پس از آزادی از سوی حزب توده مأموریت یافت تا به فرقۀ دموکرات آذربایجان بپیوندد و سرانجام در ۱۳۲۵ش ناگزیر به اتحاد جماهیر شوروی سفر کرد و در باکو اقامت گزید.

نخست در رشتۀ علوم اجتماعی از دانشکدۀ حزبی شهر باکو فارغ‌التحصیل شد و پس از اخذ مدرک لیسانس از آن دانشکده در آزمون دکتری رشتۀ فلسفۀ دانشگاه دولتی جمهوری آذربایجان پذیرفته شد و پس از گذراندن دروس مربوطه از پایان‌نامۀ خود با عنوان «اندیشه‌های کسروی» به راهنمایی پروفسور ماکاولسکی، از استادان بزرگ فلسفه در اتحاد جماهیر شوروی، با درجۀ عالی دفاع کرد و به اخذ مدرک دکتری نائل آمد.

پس از مدتی به سبب تحولات فکری از فرقۀ دموکرات آذربایجان جدا شد و پنهانی به مسکو رفت. سپس عازم چین شد اما پس از دو سال اقامت در پکن به مسکو بازگشت و به کار ترجمه و تحقیق پرداخت. در این مدت به مطالعه و بررسی آثار ایرانشناسان روس و گردآوری اسنادی از سیاستهای شوروی، حزب توده و فرقۀ دموکرات آذربایجان مرتبط با ایران پرداخت که بعدها این تحقیقات پایه و اساس بسیاری از تألیفاتش در ایران شد.

سرانجام توانست با وجود مشکلات بسیار به ایران بازگردد. در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و سپس کتابخانۀ پهلوی در سمت متصدی بخش روسی به صورت غیررسمی مشغول به کار شد و با پادرمیانی شجاع‌الدین شفا برای تدریس در مراکز آموزشگاهی به همکاری دعوت شد. علاوه بر استادی تمام‌وقت در دانشکدۀ دماوند با دانشکدۀ علوم سیاسی، دانشکدۀ روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه، دانشکدۀ بازرگانی و دانشکدۀ تربیت معلم نیز همکاری داشت و به تدریس تاریخ و فرهنگ ایران و دروس مربوط با تاریخ شوروی ‌پرداخت.

دکتر رضا که پیش از انقلاب به سمت معاونت علمی و پژوهشی کتابخانۀ پهلوی منصوب شده بود، پس از پیروزی انقلاب به سرپرستی آن کتابخانه و دبیرخانۀ کنگرۀ ایرانشناسی منصوب شد. در ۱۳۵۹ش کار در کتابخانۀ پهلوی سابق را رها کرد و در خانه به کار ترجمه و تألیف کتاب پرداخت. بعدها در چند مؤسسۀ دانشگاهی از جمله دانشگاه امام صادق (ع)، دانشکدۀ روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه و پژوهشگاه علوم انسانی تدریس کرد. از ۱۳۶۵تا ۱۳۸۲ش به عنوان مدیر بخش جغرافیا و سپس عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی مشغول به کار بود و از ۱۳۸۲ش تا پایان عمر علاوه بر عضویت در شورای عالی علمی سمت مشاور عالی بخش جغرافیای مرکز را نیز عهده‌دار بود.

او بارها به دریافت جوایز و تقدیرنامه‌هایی از جمله نشان درجۀ دوم علمی سپاس برای خدمات علمی و فرهنگی از وزارت آموزش و پرورش، جایزۀ بهترین کتاب سال در ۳ نوبت برای ترجمۀ کتابهای تمدن ایران ساسانی؛ شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان و اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده‌های چهارم ـ ششم میلادی و دریافت مدال دوستی به پاس خدماتش از نخست‌وزیر وقت چین و ... نائل آمد.

عنایت‌الله رضا سالها به تألیف و ترجمۀ آثاری در زمینه‌های ایرانشناسی پرداخت. دارای بیش از ۱۳۱ مقالۀ تألیفی در مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی،۴۹ مقالۀ تألیفی و ۱۰ مقالۀ ترجمه‌شده در مجلات و نشریات خارج از مرکز نیز می‌باشد. از جمله تألیفات او می‌توان به آذربایجان و اران؛ ایران و ترکان در روزگار ساسانیان؛ کمونیسم و دموکراسی و ترجمۀ آثاری همچون به زمامداران شوروی؛ اسرار مرگ استالین و اورارتو اشاره کرد. آخرین کتاب وی نام دریای شمال ایران است که در ۱۳۸۷ش به همت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی به چاپ رسید.

او در ۱۸ تیرماه ۱۳۸۹ در تهران درگذشت. پیکرش با حضور شمار فراوانی از دوستان، دوستداران و شخصیتهای فرهنگی و علمی کشور از مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تشییع شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دکتر عنایت‌الله رضا در آبان‌ماه ۱۳۷۲ کتابخانۀ شخصی خود را به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا کرد. این کتابخانه در دو نوبت به مرکز اهدا شد و در محلی جداگانه به نام ایشان قرار گرفت.

شمار کتابهای این مجموعه ۲۹۶۶ جلد و ۱۰۲ عنوان مجله است. اغلب کتابهای او پیرامون تاریخ و ادبیات ایران، ایرانشناسی، تاریخ و جغرافیای تاریخی، ادبیات روسیه، روابط بین‌الملل، تاریخ و جغرافیای آسیای میانه، قفقاز و ماوراء قفقاز، علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، فلسفه، اقتصاد و تاریخ روسیه است. تقریباً نیمی از کتابهای مجموعه به زبان روسی است و در میان آنها آثار ارزشمندی از قبیل مجموعه آثار سولژنیتسن، لنین، تورگنیف، چخوف، مارکس، انگلس و کراچکوفسکی دیده می‌شود. همچنین مجموعۀ کامل دائرة‌المعارف بزرگ شوروی، دائرة‌المعارف مختصر جغرافیا، تاریخ ۴ جلدی فلسفه، مجموعۀ کامل تاریخ حزب کمونیست اتحاد شوروی، مجموعۀ کامل آثار بارتولد و انواع فرهنگهای تک‌زبانه و دو‌زبانۀ زبان روسی در این کتابخانه دیده می‌شود. تألیفات خاورشناسان روس دربارۀ ایران همچون پیگولوسکایا، لوکنین و ایوانوف هم از جمله کتابهای ایشان است.

اوراق و اسناد دکتر رضا که شامل دست‌نوشته‌های ایشان در زمینۀ مسائل و مفاهیم اجتماعی، فلسفی، حزب کمونیست و شوروی می‌باشد، همراه ترجمۀ برخی مقالات روسی به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا شده است.

در مهرماه ۱۳۸۹ مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی مراسم یادبودی با حضور خانواده و بستگان آن فقید، مدیران و اعضای مرکز، جمعی از استادان و دانشجویان و تنی چند از متولیان کشور برگزار کرد. در این مراسم پس از نمایش فیلمی از صحنه‌های زندگی و مصاحبه‌ها و خاکسپاری آن مرحوم، چند تن از نزدیکان، دوستان و همکاران وی از مقام علمی و فضایل اخلاقی او یاد کردند.