افضل الحسینی

اَفْضَلُ الْحُسِینی، نگارگرزمان شاه عباس دوم صفوی (سل‍ ‍1043-1077 ق). از این نگارگر شماری نقاشی به دو سبك كاملاً متفاوت باقی مانده است.
نخستین سبك و بیشترین آثار باقی مانده از او در شاهنامه‌ای است كه به سفارش مرتضى قلی خان قورچی باشی و خط محمد شفیع بن عبدالجبار برای شاه عباس دوم بین سالهای 1052- 1061 ق نگاشته شده است و اكنون در كتابخانۀ عمومی لنینگراد نگهداری می‌شود (سچوكین، 150). در این شاهنامه شمار بسیاری نقاشی وجود دارد كه از آن میان 68 نقاشی كار افضل الحسینی است كه اغلب با امضا و تاریخ، و برخی بدون امضا یا تاریخند. موضوع نقاشیهای افضل اغلب صحنه‌های جنگ است. تركیب‌بندیها بسیار پیچیده و متراكمند: چهره‌ها به صورتی خاص دارای سبیلهای پرپشت، ابروان به هم پیوسته، گونه‌های پهن، چشمان به هم نزدیك، پیشانی تنگ و جمجمه‌های كوچك. صحنه‌ها بسیار تزیین شده‌اند و در صحنه‌های رزم، سواران در حال تاخت، سرهای بریدۀ پراكنده در میدان و جسدهای به خود پیچیده خودنمایی می‌كنند. در صحنه‌های بزم نیز كاشیكاری، ظروف متنوع اعم از سفالی و فلزی با كمال دقت به نمایش درآمده‌اند. این نقاشیها را افضل بین سالهای 1052-1055 ق كشیده است. از نقاشیهای او در این شاهنامه، 6 نقاشی در 1052ق، 5 مجلس آنها در 1053ق، 31 نقاشی در 1054ق و 13 صحنه از آنها در 1055ق كشیده شده، و بقیه بدون تاریخند (گیو زالیان، 19-20).
دیگر آثار او به سبك اصفهانی، و در واقع پیروی از مكتب رضاعباسی است، به طوری كه برخی صاحب نظران او را فقط به عنوان شاگرد رضا عباسی می‌شناسند (نك‍ : حسن، 72). برخی آثار باقی مانده از او در این سبك اینهاست: 1. درویشی جوان، با رقم افضل الحسینی و تاریخ 105 4ق كه در موزۀ ویكتوریا و آلبرت قرار دارد (رابینسن، «نقاشی ... »، 74)؛ 2. دو نقاشی از دو عاشق، یكی در مجموعۀ صدرالدین آقاخان با رقم افضل الحسینی و تاریخ 1056ق (ولچ، تصویر 36)، و دیگری در مجموعۀ كلایوی موزۀ ویكتوریا و آلبرت با همان امضا و تاریخ (رابینسن، «طرحهای ... »، تصویر 63)؛ 3. تصویر كشیشی ارمنی، شبیه به چهره‌های نقاشی شده در شاهنامه كه از رقم او فقط « ... ضل الحسینی» خوانا می‌باشد و در موزۀ ایالتی لس آنجلس نگهداری می‌شود ( ایرانیكا، I / 600-601)؛ 4. زنی به حالت لمیده، با رقم میرافضل تونی (كونل، 1896).

مآخذ

حسن، زكی محمد، التصویر فی الاسلام عند الفرس، بیروت، 1401ق؛ نیز:

Gyuzal’yan, L. T., Iranskie miniatyury ... , Moscow / Leningrad, 1935; Iranica; Kühnel, E., «Book Painting» A Survey of Persian Art, Tehran etc., 1967, vol. V; Robinson, B. W., Persian Drawings, New York, Shorewood Publishers; id, Persian Miniature Painting, London , 1967; Stchoukine , I., Les Peintures des manuscrits de Shāh ʿAbbās I er, Paris, 1964; Welch, A. & S. C. Welch, Arts of the Islamic Book, London, 1982.
فریبا افتخار