اعتماد الدوله

اِعْتِمادُالدّوله، از القاب دیوانی و لقب رسمی وزیر اعظم، عالی‌ترین مقام دولتی در سلطنت شاه عباس اول (995-1037 ق / 1587- 1628 م).
از آغاز دورۀ صفویه تا سلطنت شاه عباس اول كه مقام «وكیل» بعد از پادشاه مهم‌ترین مقام دولتی به شمار می‌رفت، لقب اعتمادالدوله كه به برخی از دولتمردان دیوانی و لشكری اطلاق می‌شد، جنبۀ تشریفاتی داشت و ناظر بر هیچ مقام رسمی نبود (خواندمیر، غیاث‌الدین، 4 / 595؛ خواندمیر، امیرمحمود، 223؛ سیوری، «مناصب ... »، 93-94). اما به روزگار شاه عباس در پی كاهش نفوذ قزلباشان كه امرای قدرتمندشان از دیرباز مقام وكیلی را در اختیار داشتند، اختیارات وكیل بین مقامهای مختلف اركان حكومت تقسیم شد و به جای آن قدرت وزیر اعظم با لقب اعتمادالدوله در مقام رئیس نظام دیوانسالاری افزایش یافت (همو، «نظام ... »، 365). با این حال، برخی مورخان دورۀ شاه عباس به بعد، وزرای دوره‌های پیشین را نیز با لقب اعتمادالدوله یاد كرده‌اند؛ اما در منابع متقدم عهد صفویان از لقب اعتمادالدوله برای این وزرا سخنی نرفته است (اسكندربیك، 163، 222-223؛ عالم‌آرای صفوی، 493، 579؛ قس روملو، 1 / 491-492).
رسیدگی به امور مالیات، تعیین محصلان مالیاتی، رسیدگی به امور تجارت و وظایف بیگلربیگیان و امرای ایالات مملكت، ارتباط با دولتهای خارجی، تعیین وزرا و مستوفیان و كلانتران از جمله وظایف اعتمادالدوله به شمار می‌رفت؛ همۀ احكام دولتی را نخست او مهر می‌كرد، سپس به امضای شاه می‌رسید ( تذكرة الملوك، 8- 18؛ سانسون، 43-44؛ میرزا رفیعا، 44-47). اعتمادالدوله چون در مراسم رسمی، در سمت راست شاه می‌نشست، به «وزیر راست» نیز شهرت یافت (فلسفی، 2 / 399). لقب اعتمادالدوله برای وزیر اعظم، تا پایان دورۀ صفویه همچنان رواج داشت. به گزارش فلور، در اواخر فرمانروایی صفویان، اعتمادالدوله بزرگ‌ترین قدرت بعد از شاه به شمار می‌رفت و بیش از فرماندهان نظامی نفوط داشت ( برافتادن ... ، 14-15). همچنین در حكومت كوتاه مدت افغانها در ایران (1135-1137 ق / 1723-1725 م) نیز وزیر اعظم به اعتمادالدوله ملقب بود (مروی، 1 / 110؛ فلور، اشرف ... ، 3).
نادرشاه افشار (حك‍ 1148-1160 ق / 1735-1747 م) پس از تاج‌گذاری در دشت مغان و در پی دگرگونی ساختار دیوانی و نظامی دولت صفویه، برخی از مقامات عالی از جمله مقام وزیر اعظم را برانداخت و استفاده از لقب اعتمادالدوله را ممنوع كرد (مروی، 2 / 457). در دورۀ زندیه نیز لقب اعتمادالدوله مرسوم نبود. به روزگار قاجاریان گرچه لقب اعتمادالدوله دوباره رواج یافت، اما به مقام ویژه‌ای اشارت نداشت و دارای جنبۀ تشریفاتی بود. آقا محمدخان (ه‍ م) پس از انتصاب ابراهیم خان كلانتر به صدارت، لقب اعتمادالدوله بدو داد. در دورۀ ناصرالدین شاه آقاخان نوری (ه‍ م)، وزیر لشكر و عیسى خان قاجار، بزرگ خاندان قاجار نیز، لقب اعتمادالدوله گرفتند (اعتمادالسلطنه، 12-14، 236؛ بامداد، 2 / 511-512).
مقارن فرمانروایی صفویان، به سبب نفوذ دیوانسالاران ایرانی در دربار مغولان هند، لقب اعتمادالدوله در آنجا نیز رواج یافت. نخستین بار اعتمادالدولۀ تهرانی (ه‍ م) از مهاجران دورۀ شاه عباس اول به هند كه به وزارت جهانگیر گمارده شد، اعتمادالدوله لقب گرفت. بجز وزیر، برخی دیگر از دولتمردان دربار مغولان هند مانند امین خان چین بهادر كه در حكومت فرخ سیر مقام بخشی‌گری داشت، و نیز قمرالدین خان بهادر در دورۀ محمدشاه اعتمادالدوله لقب داشتند (شاهنوازخان، 1 / 127-134، 346-350، 358-361).

مآخذ

اسكندربیك منشی، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1350 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، صدرالتواریخ، به كوشش محمد مشیری، تهران، 1349 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ تذكرة الملوك، به كوشش مینورسكی، لندن، 1943 م؛ خواندمیر، امیرمحمود، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، به كوشش محمدعلی جراحی، تهران، 1370 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به كوشش چ. ن. سدان، بارودا، 1931 م؛ سانسون، سفرنامه، ترجمۀ تقی تفضلی، تهران، 1346 ش؛ شاهنوازخان، مآثر الامرا، به كوشش عبدالرحیم، كلكته، 1888 م؛ عالم‌آرای صفوی، به كوشش یدالله شكری، تهران، 1350 ش؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1332 ش؛ فلور، ویلم، اشرف افغان در تختگاه اصفهان، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، 1367 ش؛ همو، بر افتادن صفویان، بر آمدن محمود افغان، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، 1365 ش؛ مروی، محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، به كوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1364 ش؛ میرزا رفیعا، محمد، دستور الملوك، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران؛ نیز:

Savory, R., «The Principal Offices of the Ṣafawid State», Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London, 1960, vol. XXIII; id, «The Safavid Administrative System», The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1986, vol. VI.
مجید سمیعی