شعر حافظ محدود به مرزهای جغرافیایی نیست

1404/7/20 ۱۳:۱۵

علاقه به حافظ محدود به مرزهای ایران نیست، حتی محدود به فارسی‌زبانان نیست و چه بسیار افرادی که با علاقه به شعر حافظ شروع به آموختن فارسی کردند.

 حافظ در میان ایرانیان جایگاه خاصی دارد، بسیاری در مواقع حساس به او مراجعه می‌کنند، از او نظر و راهنمایی می‌گیرند. حافظ حتی در سفره هفت سین ایرانیان جا دارد، او را پیام آورنده خیر و نیکی برای سال نو می‌دانند؛ اما علاقه به حافظ محدود به مرزهای ایران نیست، حتی محدود به فارسی‌زبانان نیست و چه بسیار افرادی که با علاقه به شعر حافظ شروع به آموختن فارسی کردند.

خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی متخلص به «حافظ» و مشهور به لسان‌الغیب، غزل‌های ماندگاری در زبان فارسی دارد. دانش‌آموزان از همان سال‌های ابتدایی تحصیل با این شاعر آشنا می‌شوند و ابیات او را به حافظه خود می‌سپارند. با اینکه حافظ یکی از مهم‌ترین شاعران ایران و در کل زبان فارسی است، اما برخی درباره اطلاعات اولیه‌ای که از او وجود دارد، شک دارند. حتی در مورد نام دقیق وی (محمد یا شمس‌الدین)، خاستگاهش و سال‌های عمر او اختلاف نظر وجود دارد؛ اما بنابر قول مشهور وی حدود سال ۷۲۶ هجری قمری در شیراز متولد شد.

حافظ علوم و فنون را در محفل درس استادان زمان فراگرفت و در علوم ادبی عصر پایه‌ای رفیع یافت. خاصه در علوم فقهی و الهی تامل بسیار کرد و قرآن را با ۱۴ روایت مختلف از بر داشت. یوهان ولفگانگ فون گوته دانشمند بزرگ، شاعر و سخنور مشهور آلمانی دیوان شرقی خود را به نام او و با کسب الهام از افکارش تدوین کرد. دیوان اشعار او شامل غزلیات، چند قصیده، چند مثنوی، قطعات و رباعیات است.

سبک غزلیات حافظ سبک عراقی است و بسیاری او را تحت تاثیر خواجوی کرمانی شاعر بلندآوازه‌ی ایرانی می‌دانند. در قرون هجدهم و نوزدهم اشعار او به زبان های اروپایی ترجمه شد و نام او به گونه ای به محافل ادبی جهان غرب نیز راه یافت.

از دیوان حافظ چندین نسخه‌ خطی وجود دارد. پادشاهان و بزرگان متعددی در طول تاریخ سعی کرده‌اند از دیوان حافظ نگهداری کنند یا نسخه‌ منحصر به فرد خود را داشته باشند. حافظ‌هایی که روی کاغذهای نفیس خطاطی شده‌اند یا جلدهای چرمی نفیس دارند و بسیاری از آن‌ها بسیار قیمتی‌اند. از مشهورترین این نسخه‌ها می‌توان به نسخه‌ متعلق به قرن هشتم که در کتابخانه‌ بادلیان دانشگاه آکسفورد قرار دارد و علاء مرندی آن را کتابت کرده است و نسخه‌ ایاصوفیه که حسن بن نصرالله کتابت کرده و در کتابخانه‌ سلیمانیه ‌ی استانبول قرار دارد اشاره کرد. مشهور است اولین نسخه‌ی چاپی دیوان حافظ متعلق به حدود سال ۱۲۰۰ هجری قمری در کلکلته‌ی هندوستان است.

وی به سال ۷۹۲ هجری قمری در شیراز درگذشت. آرامگاه او در حافظیه شیراز زیارتگاه صاحب‌نظران و عاشقان شعر و ادب پارسی است.

کتاب‌هایی که برای شناخت حافظ نوشته شده است

آثار متعددی با عنوان‌هایی که خود را به حافظ ربط می‌دهند نوشته شده است. در ادامه به برخی از کتاب‌ها اشاه می‌شود.

کتاب «این کیمیای هستی» نوشته محمدرضا شفیعی‌کدکنی در سه جلد تدوین و منتشر شده است. جلد اول آن، به مقاله‌های مرتبط با زیبایی‌شناسی و جهان شعری حافظ اختصاص دارد. در جلد دوم، نکات و یادداشت‌هایی را درباره‌ کلمات و عبارات و ابیات حافظ نوشته شده است و جلد سوم، درس‌گفتارهای دانشگاه تهران شفیعی‌کدکنی است. به زبان ساده‌تر، جلد سوم شامل جزوه‌هایی است که در کلاس ایشان ثبت و ضبط شده و بعداً تنظیم و منتشر شده است.

کتاب «حافظ» نوشته بهاالدین خرمشاهی یکی از بهترین نمونه‌های حافظ پژوهی است که در آن خرمشاهی تلاش کرده است حافظ را به مخاطبش بهتر بشانساند و حلاوت آثار او را برای خواننده‌ علاقه‌مند بیشتر کند.

خرمشاهی کتاب خود را با پیش‌گفتاری آغاز کرده است که در آن به طور خلاصه فصل‌های کتاب را معرفی کرده و سپس کتابش را در ۱۰ فصل نوشته است. عناوین فصل‌های کتاب حافظ عبارتند از:

۱ – زمانه حافظ، در این فصل خرمشاهی تلاش کرده است عصر حافظ و فرمانروایی‌ای را که او در آن می‌زیسته است توصیف و مختصات تاریخی زندگی او را مشخص کند.

۲ – زمینه فرهنگی حافظ، نویسنده در این فصل تلاش کرده تصویر حیات فرهنگی حافظ را رسم کند، او از شیراز سخن گفته و در ادامه از تخصص‌های حافظ، یعنی علوم بلاغی و علوم قرآنی حرف زده است.

۳ – اندیشه سیاسی و سلوک فردی و اجتماعی حافظ، این فصل یکی از مفصل‌ترین فصل‌های کتاب است که درباره‌ رندی و هوشمندی حافظ است. خرمشاهی در این باره گفته است: «...معنای اجتماعی، سیاسی رندی حافظ و فرصت شناسی هوشمندانه‌ی او را نشان داده‌ام که ظاهرا در خدمت شاه و وزیر بود و باطنا شاه و وزیر را در هنر خدمت خود گرفته بود.»

۴ – سبک حافظ، این فصل در دو زیر فصل نوشته شده است: معنی در شعر حافظ و ساخت و صورت غزل حافظ؛ در این بخش نویسنده شعر حافظ را از نظر محتوا با دیگران مقایسه کرده است و در ادامه از نظم خاص شعر حافظ که به ابیات غزل هویت معنایی بخشیده، سخن گفته است.

۵ –اندیشه‌های فلسفی و کلامی حافظ، در این بخش نویسنده اندیشه‌های فلسفی حافظ را باز کرده و درباره‌ شباهت‌های آن با فیلسوفان بزرگ تاریخ و فلاسفه‌ امروز سخن گفته است و در ادامه نیز اندیشه‌های کلامی او را بیان کرده است.

۶ – اندیشه‌های دینی و اعتقادی حافظ، در این بخش نویسنده به صورت جداگانه به مباحثی مانند توحید، نبوت و معاد در نگاه حافظ پرداخته است و به این سوال پاسخ می‌دهد که :«چرا حافظ به جای تعصب تساهل دارد؟» همچنین نویسنده شواهدی مبنی بر سنی بودن یا شیعه بودن شاعر را بررسی کرده است.

۷ – اندیشه عرفانی حافظ، در این بخش تفسیر اندیشه‌های عرفانی حافظ مدنظر است و نویسنده از این حرف می‌زند که دلایل انتقاد حافظ از خانقاه و صوفی و پناه بردن او از تصوف به عرفان چه بوده است.

۸- دوپیام و دستاورد بزرگ حافظ: عشق و رندی. نویسنده در این بخش برداشت‌ها و تفاسیر سایر حافظ پژوهان درباره‌ عشق و رندی در شعر حافظ، را آورده است و این مسئله که آیا «رند حافظ همان حافظ رند است» را بررسی کرده است.

۹ – از حافظ چه می‌توان آموخت؟ بهاءالدین خرمشاهی در این باره گفته است: «توضیح داده شده است که از هنر و هنرمندان، در درجه اول باید انتظار هنر و بخشیدن حظ هنری و آفرینش زیبایی داشت، تا معلومات و تعلیمات.» او در پایان فصل از «راز تازگی جاودانه حافظ» صحبت کرده است.

۱۰- برای مطالعه بیشتر: حافظ در جهان ادب و ادب جهان، با نظری به کتاب‌شناسی و رجال شناسی. این بخش از کتاب به معرفی آثار بسیار مهمی که درباره‌ی حافظ نوشته شده و یا تصحیح‌های مختلف دیوان او اختصاص یافته است. نویسنده درباره‎‌ی ترجمه‌ی اشعار حافظ به دیگر زبان‌ها نیز صحبت کرده است.

کتاب «شرح شوق» به قلم سعید حمیدیان، شرح و تحلیل اشعار حافظ در پنج جلد است که به شکل مباحث موضوعی همچون مدخلی بر اشعار لسان الغیب به رشته تحریر در آمده است. نویسنده به سبب تعلق خاطری که به خواجه شیراز داشته، نزدیک به ۲۵ سال زمان صرف جمع آوری مطالب این کتاب کرده است و موفق شده تا مباحثاتی خواندنی پیرامون حافظ پژوهی و نظریات حافظ پژوهان در بازه گسترده‌ای از مسائل را به خوانندگان ارائه کند.

حمیدیان در پیشگفتار کتاب «شرح شوق» نوشته است: شرح پیش‌رو به هیچ عنوان در زمره شرح‌های سنتی پیشین قرار نمی‌گیرد. به این دلیل که با وجود دقیق بودن در عرصه لغت و دستور و زبان، به تشریح لغوی و دستوری نپرداخته است. نکته بعدی این است که نویسنده به ساده‌سازی شروح نپرداخته و اساسا اعتقادی به این امر نداشته است؛ در عوض عناصر هر شعر با دقتی مثال زدنی تجزیه و تحلیل شده اند و این تشریح در ابعاد کلی شعر و همچنین تک‌تک ابیات اتفاق می‌افتد. به این ترتیب ساختار هر شعر مورد بررسی قرار گرفته و اجزای آن در پیوند با یکدیگر، چه از لحاظ مضمون و معنا و چه از نظرگاه عناصر بیانی نظیر تشبیه، استعاره، نماد، تصویرسازی، زبان و صنعت‌های شعری تحلیل می شود.

حمیدیان در «شرح شوق» دست به کار بزرگی زده و علاوه بر تفسیر شعر حافظ با اشعار خود او، به شرح و تفسیر آن با ابزار شعر و سخن پارسی در گستره‌ای از مهم‌ترین و برجسته‌ترین متون آن پرداخته است.

«گنجینه عرفان» که شرح غزل های حافظ است، حدود ۸۰ سال پیش تالیف شد و حدود ۱۰سالی است که مهدخت معین فرزند محمد معین سرگرم آماده‌سازی آن برای چاپ است. در این اثر شرح غزل های حافظ به همراه توضیحات مفصلی در مورد دستور زبان، صنایع ادبی، معانی و مفاهیم غزل و بسیاری نکات دیگر آورده شده است.

با اینکه «گنجینه عرفان» نسخه ای قدیمی است و سال ها پیش تألیف شده، هنوز مواردی در معانی و مفاهیم ابیات در آن شرح ارائه شده که کم‌نظیر یا بی‌نظیر است. استنباط و ذوق مولف در دریافت و کشف مفاهیم و معانی ابیات شگفت انگیز است. نکته دیگر نقل قول از مآخذ و مراجع قدیمی توسط مولف است. این مراجع اکنون کمتر در دسترس است و اطلاع بر مطالب آن ها در زمینه حافظ شناسی مفید و موثر است و مولف گنجینه این امکان را برای ما فراهم کرده است.

معین در این کتاب به نقل قول از مراجع قدیمی اکتفا نکرده و آن ها را نقد هم کرده است و دلایلی در رد یا تایید آن ها ارائه داده است. همچنین افادات شفاهی از فضلا و ادبای عصر مانند مانند علّامه دهخدا، علّامه قزوینی، استاد فروزانفر، منوچهر مرتضوی و غیره نقل شده است.

کتاب «حافظ به گفته حافظ»، نوشته محمد استعلامی یک شناخت منطقی بخشی از یادداشت نویسنده است که می تواند فهم ابیات حافظ را برای علاقه مندان زیباتر کند.

نویسنده خود درباره تالیف این اثر می‌گوید:« یک سال پیش، به پیشنهاد تنی چند از دوستان صاحبدل و صاحب نظر، به عهده گرفتم که کتابی فشرده و قابل استفاده برای همه و همراه با واقع نگری درباره حافظ بنویسیم. پیش از آن در (درس حافظ) تمام غزل‌های حفظ را به زبانی ساده درس داده، و با چهار مقدمه کلیدی یک زیر ساخت ذهنی برای فهم کلام حافظ فراهم کرده بودم. اما درس حافظ با حجمی بیش از هزارو ۳۰۰ صفحه، بیشتر به صورت یک مرجع، می توانست در کنار دست دانشجویان و مدرسان دیوان حافظ قرار گیرد و همه دوستداران حافظ فرصت خواندن تمام آن را نداشتند.

کتاب «کتاب شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ» نوشته فتح‌الله مجتبایی به شعر حافظ می‌پردازد. شعر حافظ، بر خلاف سروده‌های شاعران دیگر یک‌سویه و یک‌رویه نیست، و در یک یا چند دایره‌ی محدود سیر نمی‌کند.

شعر حافظ، طیف بسیار گسترده‌ای است که عارف و عامی، دیندار و بددین و بی دین را دربرمی گیرد، و هر کس در هر مقام

و منزلتی از فکر و دانش و ذوق که باشد، به فراخور احوال و تجربه‌های خود از آن بهره می‌گیرد. شعر حافظ آینه‌ای است که هر کس خود را، و آرزوها و امیدها و غم‌ها و شادی های خود را در آن می‌بیند، و از همین روست که تنها و تنها با دیوان اوست که از دیرباز مردمان پارسی زبان فال می‌گیرند.

استاد رجایی بخارایی در کتاب «فرهنگ اشعار حافظ»، فرهنگنامه اصطلاحات عرفانی حافظ را به ترتیب الفبایی آورده است و سعی کرده شرح مفید و ارزنده‌ای درباره هر یک از واژگان و اصطلاحات ارایه کند.

منبع: ایرنا

سایر تصاویر