حکایتِ خط و خوشنویسانِ نامی

1401/3/30 ۱۵:۳۶

تذکرۀ «مرآت‌الخیال» از شیرعلی‌خان لودی به نام اورنگ‌زیب (١٠۶٨-١١١٨ق) تذکرۀ سرایندگان است که به سال ١١٠٢ق با نثر آمیخته به نظم نگاشته است. نسخۀ در دست تنها دیباچۀ آن است که به شمارۀ (٩)٣۴ در گنجینۀ نسخه‌های عکسی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی محفوظ است.

دبا: تذکرۀ «مرآت‌الخیال» از شیرعلی‌خان لودی به نام اورنگ‌زیب (١٠۶٨-١١١٨ق) تذکرۀ سرایندگان است که به سال ١١٠٢ق با نثر آمیخته به نظم نگاشته است. نسخۀ در دست تنها دیباچۀ آن است که به شمارۀ  (٩)٣۴ در گنجینۀ نسخه‌های عکسی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی محفوظ است. کاتب آن، میر علی‌اکبر ولد میر محمدمحسن زکی حسینی اهل طالقان است که در سال ١٢١٩ق روی کاغذ نخودی و به خطّ  نستعلیقِ تحریریِ پخته نگاشته است.

این اثر، پس از حمد و نعت و ستایش سخن و ذكری از نخستین كسانی كه سرودن را آغازیدند، به خط و خوشنویسان نامی ‌می‎‌‏پردازد. در اینجا می‌گوید از متأخران خواجه عبدالله صیرفی، ملا یحیی شیرازی، عبدالله هروی، حافظ قوطۀ هروی، مولانا ابوبكر، شیخ محمود، خواجه عبدالله مروارید هر هفت قلم را به پایۀ اعلا رسانیدند. و ملاعلی هروی از قانون، استادانه تغییر و تصرفاتی نمایان بر صفحۀ گیتی گذاشت. آنگاه در بیان خط و اقسام آن، در بیان حروف و الفاظ و اعراب می‌پردازد.

این کتاب رسالۀ کوچکی است که جزء آثارِ دانشنامه‌ایِ نسبتاً قدیمی محسوب می‌شود و در خلال شرح‌حال‌نگاری، چندین رساله در علوم و فنون مختلف نظیر موسیقی، عَروض و قوافی، آرایه‌های ادبی، تعبیر خواب، قیافه‌شناسی، جنّیات، خَمر، عشق، و اقالیم سبعه و عجایب و غرایب عالم در آن گنجانده شده‌ است و به‌جز بخش نخست، که مربوط به شعر است، سایر فصول کتاب ارتباطی با تذکره‌نویسی ندارد.

چاپ سنگی مرآت‌الخیال به سعی و اهتمام خان‌صاحب میرزا محمد مَلِک‌الکُتّاب شیرازی در سال ۱۲۸۴ش انجام شد. این اثر تاکنون چهار بار به چاپ رسیده و سه نوبتِ آن در هندوستان صورت گرفته‌است. تصحیح دیگری از آن توسّط حمید حسنی (با همکاری بهروز صفرزاده) در تهران و از سوی انتشارات روزنه در سال ۱۳۷۷ش چاپ شده‌است.