ساماندهی نسخه های خطی اسلام یک ضرورت است

1400/12/17 ۰۹:۲۸

دانشیار پژوهشی و مشاور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران معتقد است نسخ خطی از مهمترین منابع برای تحقیق و ‍پژوهش درباره سابقه تمدن،‌ علم و هنر و صنعت در میان اقوام است.

به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران،‌ دکتر حبیب الله عظیمی دانشیار پژوهشی و مشاور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با بیان این مطلب در مراسم گرامیداشت پنجاهمین سالگرد تاسیس مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان گفت: تولید كتاب دستنوشتة دانشمندان هر مرز و بوم و محتوای موضوعی كتاب های دست نوشته، به پیشینة علمی و فرهنگی و تاریخ علوم مختلف در میان هر قوم و ملت اشاره دارد و نسخه های خطی به عنوان ماده ای برای تحقیق و پژوهش به منظور بررسی سابقة تمدن و علم و هنر و صنعت در میان اقوام به شمار می رود.

انبوهی تولید نسخه های خطی در جهان اسلام

وی ادامه داد: تولید و گسترش علم در میان مسلمانان از قرن 2 هجری با تولید كاغذ در سمرقند و بخارا و گسترش آن در سرزمین های دیگراسلامی آغاز شد و سپس از قرن 4 هجری به بعد با ظهور دانشمندان بزرگ و به جای گذاردن آثار علمی متعدد به زبان فارسی و عربی و درسده های بعدی با ظهور خوشنویسی و خلق تزئینات و آرایه های مخصوص كتاب مقدس قرآن و دیوان های شعرای بزرگ در میان مسلمانان، انبوهی از نسخه های خطی اسلامی (فارسی، عربی، اردو و ترکی) تالیف و کتابت شد و در کتابخانه های متعدد کشورهای اسلامی به ویژه در ایران، شبه قاره و ترکیه به صورت پراکنده جای گرفت.

عظیمی با اشاره به این مطلب که میلیون  ها نسخه خطی فارسی و عربی است در سرتاسر جهان موجود است؛ گفت: حاصل فعالیت ها و كوشش های كانون های نسخه نویسی (دیوانی – دانشمندان – وراقان و خوشنویسان) با توجه به تحولاتی كه هر كدام از این كانونها در ادوار مختلف داشته اند میلیون  ها نسخه خطی فارسی و عربی است كه امروز در سرتاسر جهان در كتابخانه های عمومی و خصوصی نگهداری می شوند و یا در موزه ها به نمایش گزارده شده اند.

پراکندگی نسخه های خطی

این نسخه پژوه ادامه داد:  عوامل متعددی از قبیل رخدادهای سیاسی، تعصبات مذهبی، انتقال نسخه ها از طریق مهاجران و یا استعمارگران، روابط فرهنگی بین کشورها، از طرفی سبب از بین رفتن تعدادی از این میراث ارزشمند شد و از طرف دیگر باعث شد نسخه‌های خطی سر از کتابخانه‌های کشورهای غرب همچون کتابخانه ها و موزه های انگلیس، فرانسه و کنگره آمریکا  در بیاورد و باعث فخر و مباهات آن‌ها شود.برای نمونه، تعدادی ازكتابخانه های شبه قاره كه انباشته از نسخ خطی فارسی بود، توسط نظامیان انگلیسی و یا اعضای كمپانی هند شرقی تهی شد. همچنان که مجموعه نفیس خطی موزه ویكتوریا و آلبرت توسط یك سرلشگر به نام رابرت مرداك اسمیت ازایران تهیه وبرده شده و بسیاری از نسخه های خطی فارسی كتابخانه ادوارد براون نیز از ایران منتقل شده است.

تربیت نسخه شناس

عظیمی با بیان این مطلب که نگهداری از اسناد یک ضرورت است گفت: لازم است از اسناد پرافتخار به خوبی نگهداری و حفاظت شود تا محققان و پژوهشگران بتوانند از این اسناد با ارزش تاریخی در پژوهش های مختلف استفاده كنند. بدیهی است با توجه به انبوهی نسخه های خطی در سرزمین ایران و پاکستان، در سالیان گذشته متخصصان و كارشناسان خبره ای در موضوع نسخه شناسی در این مناطق با شیوة استاد و شاگردی تربیت شده اند. امروزه با توجه به تأسیس رشتة كارشناسی ارشد در برخی از  دانشگاه های جمهوری اسلامی در چند دهه اخیر به تربیت كارشناسان و نسخه شناسان دانشگاهی اهتمام خاصی شده است. وجود بیش از 5 هزار نسخه خطی در كشور ایران و فهرست نشدن حدود نیمی از آنها تأكیدی بر لزوم تربیت کارشناسان در این حوزه است.

عضو هیات علمی پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اظهار داشت: به علاوه وجود تعداد زیادی از نسخه های خطی فارسی در شبه قاره، آسیای میانه و تركیه و فهرست نشدن بخش عمده ای از آنها به دلیل نبودن فهرست نگار، تأكید دیگری بر ضرورت تربیت كارشناسان نسخه شناسی در دانشگاه ها و ورود این كارشناسان جوان به حوزه فهرست نویسی نسخه های خطی فهرست نشده با نظارت استادان و تألیف منابع مورد نیازآنهااست.با توجه به پراكندگی نسخه های خطی فارسی و عربی و اردو در كشورهای مختلف دنیا، ضرورت دارد تا با تحقیق علمی وتدوین مباحث مهم مرتبط با  نسخه های خطی، كارشناسانی متخصص در دانشگاه ها تربیت شوندتا هرچه سریع تر و بهتر به امر معرفی نسخه های فهرست نشده كمك نمایند.

معرفی و شناسایی نسخه های خطی

وی تاکید کرد: نسخ خطی یكی از بهترین مشخصه‌ها برای معرفی اصالت پیشینه فرهنگ كشورها در دنیاست. هرچه زمان می‌گذرد، سندیت و صحت نوشته‌های نسخ خطی به ویژه در حوزه علوم مختلف بیشتر اثبات می‌شود. به عنوان مثال نسخه‌های علم هندسه وفلسفه از ابن‌سینا و طب سنتی و اسلامی روز به روز در دنیا بیشتر مطرح می‌شود. برهمین اساس اطلاع‌رسانی در این حوزه برای عموم مردم و داشتن شناخت اولیه از نسخ خطی ضروری است. معرفی و شناسایی نسخه های خطی درساده‌ترین تلقی، به کار محققان ومصححان کتاب می‌آید. یعنی با فهرست شدن نسخه های جدید، امکان دسترسی به نسخه های گاه کهن‌تر و یاکامل‌تری از اثر در دست تحقیق خود می یابند .بنابرین فهرست نگاری نسخ خطی اگرچه سخت و طاقت‌فرساست اما امری ضروری است.

فهرستگان های نسخ خطی

عظیمی گفت: با توجه به پراكندگی نسخه های خطی در کتابخانه های کشورهای مختلف در عصرحاضر ، جست و جوی نسخه های یك کتاب خطی و نسخه جویی ونسخه یابی برای محقق و مصحح وكارشناسان نسخ خطی امری مشکل است . مصحح و محقق در مرحله نسخه جویی هم به لحاظ وجود نسخه های معتبر وقدیمی از یك عنوان كتاب با جستجودر فهرست كتابخانه های داخل و خارج از كشور باید به اطمینان برسد وهم باید به اطلاعات كتابشناسی و نسخه شناسی موجود در فهرست ها اعتماد پیدا كند تا در مجموع در مسیر نسخه جویی و نسخه یابی  به اتقان برسد. می توان دریافت كه تهیه فهرستگان برای نسخه های خطّی موجود در هر کشور وتهیه فهرست مشترك نسخه های خطی ایران با مناطقی همچون پاكستان، هند و یا كشورهای آسیای میانه ویا تركیه وكشورهای اروپایی تا چه اندازه از اهمیت برخوردار است .

وی با اشاره به اهمیت تهیه فهرستگان گفت: از چندین دهه قبل، تعدادی از اساتید و نسخه شناسان در ایران و پاکستان به اهمیت تهیه فهرستگان پی برده و تلاش هایی در این زمینه به خرج داده اند که از جمله تلاش های انجام شده در پاکستان می توان به فهرست مشترك نسخه های خطّی فارسی پاكستان / اثر 14 جلدی  موضوعی برای معرفی نسخ خطی فارسی در کتابخانه های پاکستان از سوی زنده یاد استاد احمد منزوی بین سالهای 1983 تا 1997 طی 14 سال در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان نگارش یافته اشاره کرد.

عظیمی ادامه داد: راهنمای فهرست مشترک نسخه های خطی پاکستان توسط انجم حمیدکه در سال 1988 در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان به چاپ رسید. در این اثر فهرست الفبایی نام تمام کتابهای معرفی شده در 14 جلد فهرست مشترک پاکستان و فهرست نام کسان یاد شده در مجلدات فهارس مذکور به تفصیل آمده است، فهرست نسخه های خطی پاکستان، تالیف استاد عارف نوشاهی در 4 مجلد که درموسسه میراث مکتوب در ایران به سال 1396 شمسی منتشر شده و به منزله تکمله ای بر فهرست مشترک نسخه های خطی پاکستان اثر احمد منزوی است و کتاب‌شناسی توصیفی فهرست نسخه‌های خطی پاکستان (و بنگلادش)/ اثر دکتر عارف نوشاهی از دیگر تلاش های انجام شده در تهیه فهرستگان است.

ساماندهی مجموعه های نسخ خطی

این دانشیار پژوهشی اضافه کرد: گردآوری و متمركز كردن مجموعه های پراكنده دری یك یا چند مركز بزرگ ، فرآیند ساماندهی آن نسخه ها را امكان پذیر می كند. مباحث عمده ای كه در فرآیند ساماندهی مجموعه های نسخه های خطی باید مورد لحاظ قرار گیرد شامل  حفاظت ونگهداری،‌ فهرست نویسی و اطلاع رسانی،‌ تهیه نسخه عكسی و میكروفیلم و اسکن آنها و راه اندازی كتابخانه دیجیتال می شود.

دکتر حبیب الله عظیمی در پایان صحبت های خود با ارائه پیشنهادهایی گفت: تلاش های مشترک بین کتابخانه ملی ایران به عنوان بزرگترین آرشیو نگهداری نسخ خطی در ایران و نیز مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان  از مهمترین فعالیت هایی است که می تواند در زمینه های طراحی وتدوین فهرست مشترك نسخ خطی فارسی ایران و پاکستان، طراحی پایگاه منطقه ای نسخ خطی اسلامی با در برداشتن اطلاعات كتابشناختی نسخ خطی فارسی،عربی،اردو وتركی موجود در كتابخانه ها و مراكز نگهداری نسخ خطی درایران وپاكستان و  طراحی و ایجاد كتابخانه خطی دیجیتال منطقه ای با مشاركت ایران وپاكستان انجام شود.

منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران