زبان به‌مثابه نهادی اجتماعی

1400/2/29 ۰۸:۰۰

محمدرضا باطنی در گفت‌وگویی با مجله مترجم در میانه دهه هفتاد، درباره سابقه کار مطبوعاتی‌اش گفته بود: «من هیچ‌ وقت خودم را مطبوعاتی ندانسته و نمی‌دانم. کار مطبوعاتی من از اینجا شروع شد که روزی نامه‌ای برای روزنامه آیندگان که تازه راه افتاده بود فرستادم که حاوی درددلی بود و انتظار چاپ‌شدن آن را هم نداشتم. چند روز بعد مشاهده کردم که آن نامه در سرمقاله روزنامه آیندگان چاپ شده و امضای من زیر آن است.

محمدرضا باطنی و مقالاتش درباره زبان و تفكر

محمدرضا باطنی در گفت‌وگویی با مجله مترجم در میانه دهه هفتاد، درباره سابقه کار مطبوعاتی‌اش گفته بود: «من هیچ‌ وقت خودم را مطبوعاتی ندانسته و نمی‌دانم. کار مطبوعاتی من از اینجا شروع شد که روزی نامه‌ای برای روزنامه آیندگان که تازه راه افتاده بود فرستادم که حاوی درددلی بود و انتظار چاپ‌شدن آن را هم نداشتم. چند روز بعد مشاهده کردم که آن نامه در سرمقاله روزنامه آیندگان چاپ شده و امضای من زیر آن است. این مقاله آغاز یک همکاری چندساله بین من و آن روزنامه شد، به این نحو که من سال‌ها ستون فرهنگی آیندگان را می‌نوشتم و درباره مسائل روز دانشگاه‌ها، کنکور، آموزش عالی و... مطالبی می‌نوشتم». باطنی در سال‌های پس از انقلاب نیز نخست مصاحبه‌ای با مجله «آدینه» کرد و این مصاحبه سرآغاز مقالاتی شد که بعد از آن در این مجله و مجله‌های دیگر نوشت. باطنی در آن مصاحبه گفته بود حالا هم نه با مطبوعات قطع رابطه کرده‌ و نه رابطه مستمر دارد: «من هر وقت حرفی داشته باشم که احساس کنم ارزش گفتن دارد، آن مطلب را می‌نویسم و به مجله‌ای می‌دهم که صلاح می‌دانم».

آن‌طورکه خود باطنی در این گفت‌وگو هم اشاره کرده، مقالات او درباره موضوعات مختلفی نوشته می‌شدند و در واقع او خود را محدود به حوزه‌ای خاص نمی‌کرده و در موضوعاتی که حرفی داشته و ضرورتی برای پرداختن به آنها احساس می‌کرده، مقالاتی می‌نوشته است. مقالات مستقلی که باطنی عمدتا درباره زبان‌شناسی در جاهای مختلف نوشته بود، بعدها در کتاب‌هایی که شامل مجموعه مقالاتی از اوست منتشر شدند. یکی از این کتاب‌ها «زبان و تفکر» نام دارد که اولین‌بار اواخر دهه 40 توسط کتاب زمان منتشر شد. «زبان و تفکر» شامل 16 مقاله است که همگی در زمینه زبان‌شناسی نوشته شده‌اند. به جز دو مقاله، بقیه مقاله‌هایی که در این کتاب گرد آمده‌اند، پیش‌تر در مجلات مختلف چاپ شده بودند و با تغییراتی جزئی در این کتاب تجدیدچاپ شده‌اند. عناوین مقالات این کتاب عبارت‌اند از: «زبان‌شناسی نوین»، «زبان و زبان‌شناسی»، «پیشنهادهایی درباره تقویت و گسترش زبان فارسی»، «رابطه خط و زبان»، «پدیده‌های قرضی در زبان فارسی»، «زبان به‌عنوان دستگاهی از علائم»، «روان‌شناسی زبان»، «رابطه زبان و تفکر»، «یادگیری و رشد زبان در کودک»، «زبان‌شناسی و تدریس زبان‌های خارجی»، «مقایسه بعضی از خصوصیات ساختمانی زبان فارسی و انگلیسی»،‌ «مقایسه اجمالی دستگاه صوتی فارسی و انگلیسی»، «نسبیت در زبان»، «رادیو و تلویزیون، دو قیم زبان فارسی»، «آموزش زبان خارجه در سطح دانشگاه» و «هم‌معنایی و چندمعنایی در واژه‌های فارسی». از میان اینها، باطنی مقاله «پیشنهادهایی درباره تقویت و گسترش زبان فارسی» را نخست به ‌صورت طرحی برای وزارت فرهنگ و هنر نوشته بود و بعد قطعاتی از آن در روزنامه «آیندگان» منتشر شده بود و در این کتاب به‌ صورت یکپارچه منتشر شده است.

مقاله «هم‌معنایی و چندمعنایی در واژه‌های فارسی» متنی است که باطنی در کنگره ایران‌شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی در شهریور 1349 خوانده بود.

باطنی در پیشگفتار «زبان و تفکر» نوشته بود که این مقالات متن‌های مستقلی هستند که می‌توان هرکدام از آنها را بی‌توجه به مقاله قبلی یا بعدی خواند اما او نوشته که در تنظیم آنها سعی شده مباحث‌ کلی‌تر زودتر مطرح شود. یکی از خصوصیات نوشته‌های باطنی حتی جایی که درباره مباحث زبان‌شناسی نوشته، این است که او سعی کرده تا جای ممکن مباحث را ساده و قابل فهم بیان کند. او خود در پیشگفتار «زبان و تفکر» نوشته بود که مقالات این کتاب جنبه فنی زبان‌شناسی ندارد و در نوشتن آنها خواننده غیرزبان‌شناس ولی علاقه‌مند به مباحث زبان‌شناسی مورد نظر بوده است. در واقع باطنی در این مقالات و بسیاری از مقالات دیگرش تلاش کرده مباحث مربوط به زبان‌شناسی را تا جای ممکن برای مخاطبان بیشتری شرح دهد و ازاین‌رو هرگز به سوی پیچیده‌‌نویسی نرفته است و البته در تمام این نوشته‌ها دقت‌نظر و دانش گسترده او قابل مشاهده است. همان‌طور‌که در عناوین مقاله‌های کتاب دیده می‌شود، باطنی عنوان این مجموعه را از نام یکی از مقاله‌ها، «رابطه زبان و تفکر» گرفته است. مقاله‌ای خواندنی که باطنی در آن به‌ سراغ یکی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین موضوعات مرتبط با زبان‌‌شناسی و روان‌شناسی رفته است و بحثش را با این پرسش آغاز کرده که آیا زبان تنها شرط وجود فعالیت‌های عالی ذهن مانند تفکر، تخیل، تجرید، تعمیم، استدلال، قضاوت و مانند آن است؟ همچنین این پرسش‌ها‌ هم مطرح شده که: آیا اگر ما زبان نمی‌آموختیم از این فعالیت‌های عالی ذهن بی‌بهره می‌بودیم؟ و چنانچه بر اثر تصادف یا بیماری قدرت سخن‌گفتن را از دست بدهیم، آیا قدرت تفکر را نیز از دست خواهیم داد؟ اینها پرسش‌هایی‌اند که از قدیم توجه بسیاری از متفکران را به خود جلب کرده بودند و مثلا افلاطون معتقد بوده که «در هنگام تفکر روح انسان با خودش حرف می‌زند». باطنی براساس شواهدی که در روان‌شناسی زبان مورد بررسی قرار گرفته‌اند نوشته: «زبان تنها شرط و تنها عامل مؤثر در فعالیت‌های عالی ذهن چون تفکر نیست ولی شاید مهم‌ترین عامل باشد. تفکر بدون استفاده از زبان ممکن است ولی این نوع تفکر بسیار ابتدایی است و قدرت تجرید در آن بسیار ضعیف است تا آنجا که شاید نتوان بر آن نام تفکر اطلاق کرد، ولی به‌هرحال فعالیت‌های ذهنی از نوع تفکر بدون زبان نیز صورت می‌گیرد». باطنی در ادامه برخی از دلایلی را که روان‌شناسان عرضه کرده‌اند تا ثابت کنند زبان تنها شرط تفکر نیست ذکر کرده است.

باطنی همواره با دید زبان‌شناس به زبان می‌پرداخت و بر این اساس زبان را پدیده‌ای اجتماعی می‌دانست. در بخشی از همین مقاله او در این زمینه نوشته:‌ «اگر کودک نوزادی را که تازه چشم به جهان گشوده است از پدر و مادر و اجتماعی که در آن متولد شده جدا کنیم و به اجتماع دیگری منتقل نماییم، کودک بدون کم‌وکاست زبان اجتماعی را که به آن منتقل شده است یاد خواهد گرفت، زیرا چنان‌که گفتیم، زبان به‌عنوان دستگاهی از علائم، غریزی و ارثی نیست بلکه نهادی است اجتماعی و قراردادی. اگر جز این بود انتقال از یک جامعه به جامعه دیگر مؤثر نمی‌افتاد و در هر صورت کودک به زبان والدین خود سخن می‌گفت».

منبع: روزنامه شرق