اتانازی در فقه و حقوق اسلامی‏ / آیت‌الله سید محمد موسوی بجنوردی و مریم رضوی نیا - بخش هشتم و پایانی

1393/9/16 ۰۸:۰۴

در یک نگاه می‌توان احکام مترتب بر انواع مختلف اتانازی را در ذیل ملاحظه نمود: در اتانازی اجباری که پزشک برخلاف نظر بیمار، اقدام به سلب حیات او می‌کند، نامبرده مرتکب قتل عمدی شده است و اقدام او مشمول ماده ۲۰۶ ق.م. ا می‌شود. در اتانازی غیرداوطلبانه، گاهی اوقات اساساً اخذ رضایت از بیمار منتفی می‌باشد (بیماران مرگ مغزی)، در مواردی نیز رضایت بیمار اثری ندارد (کودکان و معلولان ذهنی). حال اگر در این موارد بیماران نوع اول موضوع اتانازی قرار بگیرند، با توجه به عرف خاص پزشکی که این قبیل بیماران را در حکم مردگانی می‌دانند که بازگشت آنها به حیات قطعی محال است، لذا اقدام پزشک به اتانازی صرفاً جنایت بر مرده تلقی نمی‌شود، به خاطر اینکه بیماران مرگ مغزی حیات مستقر ندارند.

در یک نگاه می‌توان احکام مترتب بر انواع مختلف اتانازی را در ذیل ملاحظه نمود:

در اتانازی اجباری که پزشک برخلاف نظر بیمار، اقدام به سلب حیات او می‌کند، نامبرده مرتکب قتل عمدی شده است و اقدام او مشمول ماده ۲۰۶ ق.م. ا می‌شود.

در اتانازی غیرداوطلبانه، گاهی اوقات اساساً اخذ رضایت از بیمار منتفی می‌باشد (بیماران مرگ مغزی)، در مواردی نیز رضایت بیمار اثری ندارد (کودکان و معلولان ذهنی). حال اگر در این موارد بیماران نوع اول موضوع اتانازی قرار بگیرند، با توجه به عرف خاص پزشکی که این قبیل بیماران را در حکم مردگانی می‌دانند که بازگشت آنها به حیات قطعی محال است، لذا اقدام پزشک به اتانازی صرفاً جنایت بر مرده تلقی نمی‌شود، به خاطر اینکه بیماران مرگ مغزی حیات مستقر ندارند. در مورد کودکان و معلولان ذهنی با توجه به اینکه بیمار اهلیت رضایت دادن را ندارد، لذا بر آن اثری مترتب نیست و مرتکب در مورد کودک، به قصاص مطابق ماده ۲۲۳ ق.م.ا محکوم می‌شود؛ اما در مورد معلول ذهنی مطابق ماده ۲۲۲ ق.م. به دیه و تعزیر محکوم می‌شود.

در اتانازی فعال داوطلبانه، مرتکب تحت عنوان قتل عمد مسئول عمل ارتکابی خواهد بود، مگر اینکه مشمول ماده ۲۶۸ق.م.ا شود.

در اتانازی غیرفعال داوطلبانه، اگر به صورت ترک فعل صرف باشد، مرتکب مشمول ماده واحده قانون خودداری از کمک به مصدومین مصوب ۱۳۵۴ خواهد شد. در ترک فعل مؤخر، مرتکب از بابت قتل عمد مسئول عمل ارتکابی خواهد بود.

در اتانازی غیرفعال غیرداوطلبانه، ترک فعل صرف در مورد بیماران مرگ مغزی مسئولیتی متوجه مرتکب نخواهد بود؛ اما در مورد کودکان و معلولان ذهنی مشمول ماده واحده فوق خواهد بود. ترک فعل مؤخر در مورد بیماران مرگ مغزی، مرتکب مشمول دیه جنایت بر مرده خواهد بود. در مورد کودکان در این فرض، مرتکب از بابت قتل عمد و در مورد معلولان ذهنی از بابت دیه مسئول خواهد بود.

منابع :

ـ آریانپور کاشانی، عباس و منوچهر آریانپور کاشانی. (۱۳۷۷) فرهنگ جیبی انگلیسی به فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پانزدهم.

ـ اردبیلی، محمدعلی. (۱۳۸۰) حقوق جزای عمومی‌، تهران: نشر میزان، چاپ دوم.

ـ استفانی، گاستون، ژرژ لواسور، برناربولوک. (۱۳۷۷) حقوق جزای عمومی، ترجمه: حسن دادیان، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.

ـ اصفهانى، محمد بن حسن. (۱۴۱۶ق) کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.

ـ اعتمادیان، محمود ناصرالدین. (۱۳۴۲) اخلاق و آداب پزشکی، انتشارات دانشگاه تهران.

ـ‌ الستیر، و کمپبل. (۱۳۷۲) معضلات اخلاق پزشکی، ترجمه حسن میانداری، تهران: معاونت امور فرهنگی، حقوق و مجلس وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، چاپ اول.

ـ الیوت، کاترین و فرانسیس کوئین. (۱۳۸۶) کریمینال لاو، ترجمه روح‌الله فروزش و راحله قنبری، تهران: انتشارات خرسندی.

ـ امام خمینی، سیدروح الله. (۱۳۷۹) کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.

ــ . (۱۴۲۱ق) تحریر الوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.

ـ امام‌هادی، محمدعلی، سجاد نورشفیعی و مریم جلیلوند. (۱۳۸۶) اتانازی، تهران: انتشارات فرهنگ، چاپ اول.

ـ بسامی، مسعود. (۱۳۸۸) قتل ترحم‌آمیز از دیدگاه اخلاق، ادیان و حقوق کیفری، با دیباچه و زیر نظر دکتر محمود عباسی، تهران: مؤسسه حقوقی سینا، مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی، چاپ اول.

ـ بهوتی، منصوربن یونس٫ (۱۹۹۶) شرح منتهی الارادات، انتشارات عالم الکتب للطباع و النشر.

ـ‌ حجت زاده، نسرین. (۱۳۸۴) سراب آسودگی در غرب(اتانازی) دیدگاههای نظری، مذهبی و اخلاقی، مشهد: انتشارات ارسطو، چاپ اول.

ـ خویى، سید ابو القاسم. (۱۴۲۲ق) مبانی تکمله المنهاج، قم: مؤسسه احیاء آثار امام خویی، چاپ اول.

ـ رافعی، عبدالکریم بن محمد. (بی‌تا) شرح الکبیر، بیروت: دارالفکر.

ـ‌رملی، شمس الدین محمد. (بی‌تا) نهایه المحتاج فی شرح المنهاج، قاهره: مطبعه المصطفی.

ـ‌ زون کیو، رن. (۱۳۷۶) «اخلاق زیستی از دیدگاه آسیایی»، ترجمه نازیلا اساسی، تهران: بهداشت جهان، سال یازدهم، شماره ۳٫

ـ زیلعلی، فخرالدین عثمان بن علی. (۱۳۱۲ق) تبیین الحقائق فی شرح کنزالدقائق، قاهره: دارالکتب الاسلامیه.

ـ‌ سپهوند، امیرخان با همکاری حمید عسکری پور. (۱۳۸۸) حقوق کیفری اختصاصی، (جرایم علیه اشخاص)، تهران: انتشارات مجد، چاپ دوم.

ـ شربینی، محمد بن احمد خطیب. (بی‌تا) مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، بیروت: دارالفکر.

ـ شهید ثانی، زین الدین بن على. (۱۴۱۳ق) مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه، چاپ اول.

ـ شیخ طوسی، محمد بن حسن. (۱۳۸۷ق) المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، چاپ سوم.

ـ طرابلسى، عبد العزیز٫ (۱۴۰۶) المهذب، (۲ جلدی)، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.

ـ عباسی، محمود. (۱۳۸۳) قتل ترحم‌آمیز (سلسله مباحث حقوق پزشکی)، تهران: انتشارات حقوقی، چاپ چهارم.

ـ علامه حلّى، حسن بن یوسف. (۱۴۱۰ق) إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.

ـ ــ. (۱۴۲۰ق) تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، (ط – الحدیثه)، قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول.

عوده، عبدالقادر. (۱۳۷۳) التشریع الجنایی اسلامی، ترجمه نعمت الله الفت و سید مهدی متصوری و ناصر قربان نیا، بازنگری و تحقیق و تطبیق عباس شیری، تهران: نشر میزان، چاپ اول.

ـ کاسانی، علاءالدین ابی بکر بن مسعود. (۱۴۰۹ق) بدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع، قاهره: مطبعه الجمالیه.

ـ کاتوزیان، ناصر. (۱۳۷۸) مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ بیست و چهارم.

ـ گرجی، ابوالقاسم. (۱۳۷۲) مقالات حقوقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.

ـ گرگوری، ای. پنس٫ (۱۳۷۲) موارد کلاسیک در اخلاق پزشکی، ترجمه پژمان حبیبی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاق پزشکی وزارت بهداشت.

ـ گلدوزیان، ایرج. (پاییز و زمستان ۱۳۸۴) «مرگ خودخواسته»، مجله اندیشه‌های حقوقی، شماره ۹٫

ـ محقق حلّى، جعفر بن حسن. (۱۴۰۸ق) شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم.

ـ محقق داماد، سید مصطفى. (۱۴۰۶ق) قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ دوازدهم.

ـ مرعشى نجفى، سید شهاب الدین. (۱۴۱۵ق) القصاص على ضوء القرآن و السنه، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، چاپ اول.

ـ مظاهری تهرانی، مسعود. (۱۳۸۶) حق مرگ در حقوق کیفری، تهران: نشر هستی نما.

مغربی، عبدالرحمن. (۱۴۱۲ق) مواهب الجلیل فی شرح مختصر الشیخ خلیل، بیروت: انتشارات دارالفکر، چاپ سوم.

ـ مقدس اردبیلى، احمد بن محمد. (۱۴۰۳ق) مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.

ـ میرمحمد صادقی، حسین. (۱۳۸۷) جرایم علیه اشخاص، تهران: نشر میزان، چاپ اول.

ـ نجفى، محمد حسن. (۱۴۰۴ق) جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم.

ـ ولایی، عیسی. (۱۳۷۴) فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی.

-Pakes, Francis. (2005) “The Legalization of Euthanasia and Assisted Suicide: Atale of two Scenarios”, Inthternational Journal of The Sociology of Law , 33 pp.21-38

روزنامه اطلاعات