بالکان، جنگها

بالْکان، جَنْگها، عنوان دو دوره جنگ میان دولت عثمانی و کشورهای شبه‌جزیرۀ بالکان (26 شوال 1330-27 شوال 1331ق/ 8 اکتبر 1912 سپتامبر 1913م).
کنگرۀ برلین که در 1295ق/ 1878م به ابتکار بیسمارک، صدراعظم آلمان تشکیل شد و توانست از جنگ عمومی در اروپا جلوگیری کند، بخش بزرگی از اراضی اروپایی عثمانی ــ به‌ویژه در شبه جزیرۀ بالکان ــ را از پیکر آن امپراتوری جداکرد (ﻧﮑ: پالمر، 2/ 288-289)؛ اما نتوانست از بروز اختلافات و کشمکش در بالکان جلوگیری کند. در این دوره که امپراتوری عثمانی در سراشیب ضعف و سقوط افتاده بود و قلمروش همواره کوچک‌تر می‌شد (بلن، I/ 313)، حوادث و سیاستهایی مانند اوج‌گیری نهضتهای ناسیونالیستی در بالکان، و مداخلات رویسه و اتریش، به‌ویژه سیاست پان اسلاویستی روسیه در این شبه جزیره (همانجا؛ «دائرةالمعارف...»، V/ 23). پیش از بیش موجب تضعیف آن گردید و دولتهای بالکان را به استفاده از موقعیت برای جبران تسلط عثمانیان و خسارت گذشته برانگیخت (شاو، 2/ 492)، چنانکه صربستان خواستار توسعۀ قلمرو خود گردید. اگرچه کشورهای بالکان بر سرمسائل مختلف به دشت با یکدیگر اختلاف داشتند، لیکن سیاست دول‌بزرگ اروپا مبنی‌بر تضعیف و بیرون راندن مسلمانان از شبه جزیره، اتحاد کشورهای بالکان را ضروری می‌نمود (همانجا؛ «دائرةالمعارف»، بلن، همانجاها).
از سوی دیگر منافع روسیه و اتریش در منطقۀ بالکان را به شدت با یکدیگر برخورد داشت؛ چه، اتریش می‌خواست به سواحل اژه و آدریاتیک دست یابد، و روسیه نیز قصد تصرف آبراههای بُسفر و داردانل را داشت (بلن، همانجا). اهداف روسیه با مخالفت سایر دول اروپایی مواجه شد و این دولت از آن پس، به طرفداری از دولتهای بالکان در برابرعثمانی برخاست و در کنگرۀ بالکان (1328ق/ 1910م در صوفیه پایتخت بلغارستان)، شعار «بالکان از آنِ بالکانیهاست» را مطرح ساخت که به مفهوم بیرون راندن مسلمانان از این سرزمین تلقی می‌شد (همانجا). افزون بر آن حملۀ ایتالیاییها به تریپولی (طرابلس) در لیبی که با اولتیماتوم 4 شوال 1329ق/ 28 سپتامبر 1911م آغاز شد، دولت عثمانی را درگیر مسائل دیگر کرد و از اوضاع بالکان غافل گردانید (برای تفصیل، ﻧﮑ : کین راس، 606؛ شاو، 2/ 487-493؛ بلن، I/ 303-307).
کشورهای بالکان با استفاده از فرصت، پیمانهای اتحاد بستند. نخستین پیمان بر ضد عثمانی میان صربستان و بلغارستان در 13 مارس 1912، سپس معاهده‌ای دیگر در 29 مۀ 1912 میان یونان و بلغارستان، و آنگاه پیمانی دیگر میان مونته نگرو و بلغارستان منعقد شد (شاو، 2/ 492-493). این اتحادها به رغم اختلاف عمیق میان کشورهای بالکان، به دیدۀ عثمانیان عجیب می‌نمود و ازاین‌رو، دولت احمد مختار پاشا این اتحاد را جدی نگرفت (همانجا)؛ اما دولتهای بالکان با اولتیماتوم مشترک از دولت عثمانی خواستند که ظرف 3 روز به صربستان، مقدونیه و آلبانی خودمختاری دهد و مرزهای جدید را براساس ویژگیهای قومی تعیین کند و نیروی‌انتظامی بومی و استانداران محلی را به رسمیت بشناسد. در این اخطار تأکید شده بود که در صورت نپذیرفتن این درخواستها به زور متوسل خواهند شد (ترک‌گلدی، 58؛ شاو، 2/ 495). دولت عثمانی این اولتیماتوم را نپذیرفت و در 8 اکتبر 1912 نخستین مرحلۀ جنگ بالکان آغاز گردید (شاو، همانجا).
این جنگ برای دولت عثمانی بسیار مصیبت‌بار بود. ارتش عثمانی که در 3 جبهۀ جداگانه می‌جنگید، بیش از 6 هفته دوام نیاورد. یونانیها در جبلۀ جنوب با فرماندهی کنستانتین، ولیعهد یونان، ترکها را شکست داده، شهر سالونیک را به تصرف درآوردند (کین راس، 609-610). بلغارها نیز در جبهۀ شرق در ناحیۀ «لوله بورغاز»، نیروی عثمانی را تارومار کردند و به سوی چاتالجا پیش رفتند (شاو، همانجا).. صربها هم در جبهۀ غرب بر عثمانیها غلبه یافتند (همو، 2/ 496). سرانجام در 3 دسامبر 1912 دولت احمد مختار پاشا آتش‌بس را پذیرفت و استعفا کرد و به جای او کامل پاشا به صدرات منصوب شد (ترک‌گلدی ، 59).
دولت کامل پاشا مشغول مذاکره با دولتهای بالکان بود که جمعیت اتحاد و ترقی (ﻫ م)، شکست را بهانه قرارداده، به باب عالی (ﻫ م) حمله‌ور شد. رهبری کودتاچیان را انورپاشا (ﻫ م) برعهده داشت، با این رویداد که در تاریخ عثمانی به «قلعۀ باب عالی» معروف است، دولت کامل پاشا برکنار شد و کاظم‌پاشا، وزیر جنگ که عامل شکست شناخته شده بود، به قتل رسید (شاو، 2/ 498؛ «دائرةالمعارف»، V/ 24؛ کین‌راس، 610؛ بلن، I/ 318)، دولت جدید به ریاست شوکت پاشا که با پشتیبانی جمعیت اتحاد و ترقی روی کار آمده بود، ترک مخاصمه را نپذیرفت و بار دیگر در 3 فوریۀ 1913 آتش جنگ شعله‌ور شد. عثمانیان در این جنگ هم شکست خوردند و ادرنه را از دست دادند (کین‌راس، 611؛ شاو، 2/ 499؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). آنگاه اسکودار و دیگر شهرها نیز سقوط کردند و هزاران نفر از روستاییان ترک قتل‌عام شدند. سرانجام دولت عثمانی شرایط صلح را پذیرفت و عهدنامه‌ای که حاصل مذاکرات کنفرانس لندن بود، در 30 مۀ 1913 به امضا رسید. به موجب این عهدنامه خط میدیه ــ اَنَز، مرز عثمانی ــ بلغارستان تعیین شد، تراکیه و ادرنه در تصرف بلغارستان ماند، حقوق عثمانی در کرِت به یونان واگذار شد و حل و فصل مسائل مربوط به مالکیت جزایر دیرای اژه بر عهدۀ دول اروپایی غیربالکان محول گردید (شاو، همانجا؛ بلن، I/ 320؛ «دائرةالمعارف»، همانجا)، و به این‌ترتیب دورۀ اول جنگ بالکان به پایان رسید. 
پس از انعقاد معاهدۀ صلح، دولتهای بالکان بر سر تقسیم غنایم جنگی با یکدیگر اختلاف شدید یافتند و نتایج کنفرانس لندن آنها را راضی نکرد. بلغارستان که انتظار داشت بزرگ‌ترین سهم را از این جنگ ببرد، در 29 -30 ژوئن 1913 با حمله به یونان و صربستان ــ دو متحد سابق خود ــ جنگ دوم را آغاز کرد (شاو، 2/ 501؛ کین راس، 612)، اما از صربها و یونانیها شکست خورد. رومانی نیز از این وضعیت استفاده کرده، سیلستروپلونه را تصرف کرد. در این وقت، دولت عثمانی به‌رغم مخالفت دولتهای بزرگ، ادرنه و قرقلارایلی را دوباره گرفت، دولت بلغارستان بر اثر شکستهای پی‌درپی با میانجیگری روسیه (همو، 612-613) درخواست صلح کرد و سرانجام در 10 اوت 1913 پیمان صلح در شهر بخارست به امضا رسید. به موجب این قرارداد، یونان و مقدونیه متصرفات خود را در شمال سالونیک و کاوالا حفظ می‌کردند، صربها نیز قلمرو صربستان قدیم و بیشار نواحی مقدونیۀ شمالی را نگاه می‌داشتند، و دولت عثمانی هم با هریک از این دولتها قراردادهای جداگانه‌ای در 29 سپتامبر 1913 با بلغارستان در استانبول، 14 اکتبر 1913 با یونان، و 14 مارس 1914 با صربها، امضا کرد. مرزهای جدید با این پیمان تعیین شد و به اتباع عثمانی مقیم این کشورها اجازه داده شد که ظرف 4 سال دربارۀ اقامت در بالکان، یا مهاجرت به آسیای صغیر تصمیم بگیرند. از دیگر موارد این عهدنامه می‌توان به شناسایی تساوی حقوق مسلمانان با مسیحیان و آزادی اجرای مراسم مذهبی، تدریس زبان ترکی در کنار زبان رسمی هریک از این کشورها، انتخاب مفتیان، و تشکیل شواری جامعۀ مسلمانان اشاره کرد.
جنگهای بالکان نقطۀ عطفی در تاریخ عثمانی به‌شمار می‌آید، زیرا این دولت 83٪ از قلمرو، 69٪ از جمعیت اروپایی و بخش بزرگی از درآمد خود را از دست داد (شاو، 2/ 502-503)، هزاران نفر در روم‌ایلی قتل‌عام شدند، چنانکه 225 هزار نفر از مسلمانان در ادرنه در اسارت بلغارها از گرسنگی جان باختند و بسیاری از ترکها بر اثر فشارهای مداوم، خانه و کاشانۀ خود را رها ساخته، مجبور به مهاجرت شدند («دائرةالمعارف»، V/ 25).

مآخذ

پالمر، ر. ر.، تاریخ جهان، ترجمۀ ابوالقاسم طاهری، تهران، 1340ش؛ شاو، ا.ج. وا.ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛ کین راس، پ.ب.، قرون عثمانی، ترجمۀ پروانه ستاری، تهران، 1373ش؛ نیز:

Belen. F., «Balkhan Savaslari», 20 Yüzytl tarih, istanbul, 1970; Türkgedi, A. F., Göröp iṣittiklerim, Ankara, 1984; Türkiye diyanet vakf ı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992.
علی‌اکبر دیانت