دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

الابحاث المفیدة فی تحصیل |
الابانة عن غرض ارسطاطالیس | صمد موحد اَلاَبانَةُ عَنْ غَرَضِ اَرِسطاطالیس فی کِتابِ مابَعْدَالطَبیعه، یا مقالة فی اغراض مابعدالطبیعة، نام رساله‌ای است از ابونصر محمدبن محمدبن طرخان فارابی(260- 339 ق / 874-950 م) در توضیح مقصود ارسطو از نوشتن مجموعۀ متافیزیک و بیان محتوای اصلی بخشهای گوناگون آن. کتاب متافیزیک ارسطو در میان مسلمانان به 2 نام شناخت...
الابحاث فی تقویم الاحداث | اَلاَبْحاث فی تَقْویمِ الاَحْداث، کتابی خطی به زبان عربی در ردّ فرقۀ زیدیه و اثبات امامت از نظر شیعۀ اثناعشری، و نیز اثبات غیبت امام دوازدهم و ردّ شبهات آن، نوشتۀ محمدبن علی جرجانی غروی (د پس از 728ق / 1328م) معاصر علامۀ حلی. تاریخ درگذشت نویسنده دقیقاً مشخص نیست. این کتاب شامل یک مقدمه و ده فصل و یک خاتمه اس...
الابانة عن اصول الدیانة | بخش فلسفه و کلام اَلاِبٰانَةُ عَنْ اُصُولِ الدّیانَة، کتابی کلامی به زبان عربی، نوشتۀ ابوالحسن علی بن اسماعیل بصری اشعری (ح 260-324 ق / 874-936 م)، از دودمان عبداللـه بن قیس معروف به ابوموسی اشعری، پایه‌گذار مکتب کلامی «اشعریّت» و یکی از بزرگ‌ترین متکلمان تاریخ اسلام. برای روشن شدن مقدمات تألیف الابانة، کتاب اساسی اشعریان، با...
ابل | آذرتاش آذرنوش اِبِل، به معنی شتران، گلۀ شتر، و نیز شتر. این كلمه از واژه‌های كهن سامی ‌است و در عربی جنوبی و عبری به صورت BLי و در سریانی به صورت eblotá (جمع) (مشكور، ذیل ابل) آمده است. شتر در هزارۀ دوم پیش از میلاد، اهلی شد و نوع یك كوهانۀ آن بیش‌تر در عربستان پرورش یافت و به همین جهت، گاه آن را «شتر عربی» خوانده‌اند. نوع...
ابرگهربار | بخش ادبیات منظومه‌ای ناتمام به فارسی در بحر متقارب، از شاعر بنام هندوستان میرزا اسدالله غالب (1212-1285ق / 1797- 1868م). این اثر در واقع مقدمه‌ای است بر یك مثنوی حماسی در شرح غزوات رسول اكرم(ص) كه شاعر در نظر داشته است آن را در برابر شاهنامۀ فردوسی به تقلید از آن به انجام رساند. این منظومه شامل این بخشهاست: حمد، مناجات،...
ابرگهربار | بخش ادبیات منظومه‌ای به تقلید مخزن الاسرار نظامی، سرودۀ ارشد برنابادی هروی (1025- ذیحجۀ 1114ق / 1616- آوریل 1703م). ارشد این مثنوی را به نام عباسقلی خان بن حسن خان بن حسین خان شاملو حاكم هرات و بیگلربیگی خراسان در دوران شاه صفی و شاه عباس ثانی سروده است و ظاهراً نظم آن كمی قبل از حكومت عباسقلی خان آغاز شده و در اوایل سا...
ابراهیمیه اباضیه |
ابراهیم سوره | حسن یوسفی اشکوری اِبْراهیم، نام چهاردهمین سوره از قرآن مجید با 52 آیه که در شمارۀ آیات آن اختلاف است: قرّاء بصره 51 آیه، کوفه 52، مدینه 54، شام 55 و دیگر قرّاء 50 آیه ذکر کرده‌اند (طوسی، 6 / 269؛ طبرسی، 3 / 301؛ آلوسی، 13 / 179؛ سیوطی، الاتقان، 1 / 235). این سوره «با استناد به اقوال محکم‌تر» هفتاد و دومین سورۀ نازل شدۀ قرآن ا...
ابراهیم عبدالقادر مازنی |
ابراهیم عادلشاه دوم |
ابراهیم عادلشاه اول |
ابراهیم سامانی فلک |
ابراهیم خلیل خان جوانشیر |
ابراهیم خواص |
ابراهیم حقی |
ابراهیم بن اسماعیل دیباج |
ابراهیم بن ابی بکر بن ابی سمّال |
ابراهیم ادهم، ابو اسحاق | فتح الله مجتبایی اِبْراهیمِ اَدْهَم، ابواسحاق ابراهیم بن ادهم بن منصوربن یزید بن جابر (یا عامربن اسحاق) تَمیمی عِجْلی، عارف و زاهد معروف سدۀ 2 ق / 8 م. در تذکره‌ها پدر او را از ملوک خراسان گفته‌اند و دربارۀ علت و چگونگی پیوستن او به طریق زهد و تجرد داستانهای مختلف نقل شده است. بنابر یکی از این روایات ابراهیم در قصر شاهی بر تخ...
ابر | یحیی ذکاء یکی از اصطلاحات هفتگانۀ هنرنگارگری کهن ایران، که منظور از آن نگاشتن شکل ابر در مینیاتورها و تصویرها به انواع گوناگون است. نویسندگانی که در زمینۀ اصطلاحات هنری ایران آثاری به جا نهاده‌اند، مانند عبدی بیک شیرازی، قطب‌الدین محمد قصه‌خوان، سید احمد آهو چشم مشهدی، صادق ‌بیک افشار کتابدار و قاضی احمد منشی قمی، همه ...
ابدع البدایع | بخش ادبیات اَبْدَعُ الْبَدایِع، کتابی در فن بدیع به زبان فارسی، نوشتۀ میرزامحمدحسین گرگانی، ملقب به شمس‌العلماء، مدیر مدرسۀ علمیه. از کتابهای نسبتاً متأخر در این موضوع است. به گفتۀ خود مؤلف، نگارش آن مصادف با ایام نهضت مشروطیت بوده است و عنوان «سراج البلغاء» (= 1328 ق) برای تاریخ نگارش آن پیشنهاد شده که مؤلف نپذیرفته اس...
ابده | یوسف رحیم لو اُبَّده، از شهرهای کوچک اندلس در جنوب اسپانیا. این شهر در °38 و ´1 عرض شمالی و °3 و ´22 طول غربی در جنوب شرقی ‌اسپانیا واقع و نام آن به زبان محلی اوبدا ست (بریتانیکا، X / 230 طول شهر را شرقی نوشته است که درست نیست). در تاریخ اسلامیِ اندلس این شهر تابع ولایت جَیّان (به اسپانیایی خائن) در ایالت قُرطبه (کردوبا) ...
ابدال چشتی | حسین لاشیء اَبْدالِ چِشْتی، خواجه ابواحمد (260-355 ق / 874-966 م)، از مشایخ بزرگ سلسلۀ چشتیه در سده‌های 3 و 4 ق. لقب او قدوة‌الدین بود و از سادات حسنی به‌ شمار می‌آمد و نسبت سیادت او با هفت واسطه به حضرت امام حسن (ع) می‌رسد (چشتی، 58- 59؛ احمدعلی، 87) ظاهراً چون وی در طریقت به مرتبۀ ابدالی رسیده بود، او را ابدال چشتی نا...
ابدال | علی اکبر دیانت شاعر متصوّف تُرک، متخلّص به ابدال و معروف به «قره ابدال شمسی» (1244-1303 ق / 1828-1886 م) که به زبان فارسی نیز شعر می‌سرود. وی در شهر قونیه و در خانواده‌ای فقیر زاده شد. نامش سلیمان و نام پدرش عثمانی بود (اینال، TDEA; 5 / 1768). به علت فقر در کودکی تحصیلاتش ناتمام ماند و در 1259 ق / 1843 م به بارگاه مولانا جل...
ابدال | حسین لاشیء بْدال، جمع بَدَل یا بِدْل به معنای جانشین و نیز به معنای کریم و شریف. این اسم بر جمعی از بندگان خاص خدا اطلاق می‌شود که در میان اولیا دارای مرتبتی مخصوص بوده‌اند. تعداد ابدال ثابت و معیّن است و هر گاه عمر یکی از آنان به پایان رسید، فرد دیگری از طبقۀ فروترِ اولیا جایگزین او می‌گردد. دربارۀ وجه تسمیۀ این گروه ب...
ابدال | علی بته کن اَبْدال، تخلص دو شاعر پارسی‌گوی در سده‌های 9 و 10ق / 15 و 16م. از آنان تاکنون دیوانی به دست نیامده است، اما اشعارشان به‌طور پراکنده در تذکره‌ها ثبت است. 1. ابدال بلخی: اصل او از بلخ بود. در روزگار سلطان یعقوب ترکمان (آق‌قویونلو) در آذربایجان به خدمت او رسید. پس از مرگ سلطان یعقوب (896ق / 1490م) به اصفهان رفت ...
ابد | سید جعفر سجادی اَبَدْ، در لغت به معنای همیشه و همواره و بی‌انجام، دهر، دائم، قدیم و جاوید و جمع آن «آباد» و «اُبود» است و به معنای زمان هم آمده است. برخی از این معانی مدلول مطابقی واژۀ ابد و برخی دیگر مدلول غیرمطابقی و مجازی آن است. ابد و ابدی و ابدیت در اصطلاح دارای مفاهیم گوناگونی است: مفهوم دینی: این مفهوم از دیرباز در آ...
ابتث |
الابانه عن اصول الدیانة |
اباظه |
اباضیّه | مسعود جلالی مقدم اِباضیّه، یا اَباضیّه، فرقه‌ای از خوارج منسوب به عبداللـه ابن اباض تمیمی و از کهن‌ترین فرق پیدا شده در بین مسلمانان. این گروه را پس از اهل سنت و تشیع می‌توان از لحاظ تاریخی مهم‌ترین فرقۀ اسلامی به حساب آورد. با اینکه این فرقه در برابر اکثریت عظیم امت اسلامی (اهل سنت و تشیع) گروه کوچکی به شمار می‌آیند، از لحاظ...
ابادان | محمدحسن گنجی اِبادان، مركز ایالت غربی جمهوری فدرال نیجریه، واقع در 160 كیلومتری شمال شرقی لاگوس، پایتخت این جمهوری با 000‘060‘1نفر جمعیت (سرشماری 1983م) («كتاب سال بریتانیكا»، 719) °7 و ´17 عرض شمالی و °3 و ´30 طول شرقی و 200 متر ارتفاع تقریبی از سطح دریا (بریتانیكا، ذیل نیجریه). نام آن به صورتهای اِبادان (دائرةالمعارف فا...
ابا |
ابّ | صادق سجادی اِبّ، یا أَبّ (برخی از منابع از اِبّ و اَبّ به مثابۀ دو منطقه یاد كرده‌اند)، نام شهر و استانی در جمهوری عربی یمن، واقع در °45 طول شرقی و °15 عرض شمالی («اطلس بزرگ جهان»، 72). اب در اواسطۀ سدۀ 6 ق / 12 م یكی از «حصن»های یمن محسوب می‌شده (همدانی، 240) و در سدۀ 7 ق / 13 م یكی از قراءذی جِبْلة به شمار می‌رفته است...
اب | آذرتاش آذرنوش اَب، در عربی به معنی پدر و دارای معانی فرعی جد یا یكی از اجداد، عم یا یكی از اعمام، شوی، صاحب و برخی معانی دیگر است. این كلمه، یك واژۀ بسیار كهن سامی، و به صورت bº، در همۀ زبانهای سامی‌ معروف است (نک‍ : قاموسها؛ نیز ولفنسون، 283؛ مشكور، 1 / 1 به بعد). شكل آرامی ‌كلمه یعنی abba در قرن اول میلادی، میان یهودیان ...
أ |
آیینه عباسی | بخش ادیان و مذاهب آیینۀ عَبّاسی، كتابی كلامی‌در ردّ بر یهود و نصارا به زبان فارسی، نوشتۀ ابواحمد محمدبن عبدالنبّی بن عبدالصّانع محدث اخباری نیشابوری معروف به میرزا محمد اخباری (1178-1332 ق / 1764-1816 م). نام كامل كتاب، آیینۀ عباسی در نمایش حق‌شناسی است كه به‌عنوان «امالی العباسی» یا « امالیة العباسی فی رد علی النصاری» نیز یاد...
آیینه شاهی | صمد موحد آیینۀ شاهی، كتابی فلسفی و اخلاقی به زبان فارسی نوشتۀ محمدبن مرتضی، معروف به ملامحسن فیض كاشانی (1008-1091 ق / 1599-1680 م). دانشمند بزرگ شیعی ایرانی و معاصر با شاه عباس دوم صفوی (1052-1077 ق / 1642-1666 م). این كتاب، ترجمۀ گزیده‌ای از اثر دیگر همین مؤلّف به نام ضیاءالقلب است كه به عربی نوشته شده است (مرعشی، 1...
آیینة سکندری | بخش ادبیات آیینۀ سِکَنْدَری، کتابی تاریخی به زبان فارسی نوشتۀ میرزا عبدالحسین خان معروف به آقاخان کرمانی(1270-1314 ق / 1854-1896 م). این کتابی در پی یک دوره تاریخ‌نویسی درباری، از کتب تاریخی درخور توجّه ایران در سدۀ اخیر به‌شمار می‌رود. میرزا آقاخان نوشتن این کتاب را ظاهراً پس از 1307 ق / 1890 م (تا احتمالاً 1309 و 1310...
آیینه حکمت | آیینۀ حِكْمَت، كتابی فلسفی و كلامی ‌به زبان فارسی نوشتۀ میرزا حسن لاهیجی قمی ‌(د 1121 ق / 1709 م) پسر ملاعبدالرزاق لاهیجی قمی ‌(د 1072 ق / 1662 م). وی این كتاب را در باب آشتی دادن میان حكمت و شریعت و بیان یگانگی آن دو، ظاهراً در 1070 ق / 1660 م نوشته است. بسیاری از متفكران و حكمای بزرگ اسلامی‌ مانند ابوسلیمان...
آیینه جهان نما و طلسم گنج گشا | صمد موحد آیینۀ جَهانْ‌نُما وَ طِلِسْمِ گنْجْ‌گُشا، كتابی عرفانی به زبان فارسی نوشتۀ ابوسعید بن مجتبی یمانی یا یحیی یمنی كه به نام صدراعظم فخرالاسلام احمد خالدی نوشته شده است. كتاب نثری آمیخته به نظم دارد و موضوع اصلی آن عبارت است از بیان حقیقت انسان و اسرار و بدایع آفرینش وی، تا آینه‌ای باشد كه هر‌كس در آن می‌نگرد، شن...
آیینه اسکندری | آذرتاش آذرنوش آیینۀ اِسْكَنْدَری، داستانی منظوم در قالب مثنوی به بحر متقارب محذوف یا مقصور، به زبان فارسی، سرودۀ امیر خسرو دهلوی (651-725 ق / 1253-1324 م). این داستان یكی از پنج منظومه‌ای است كه امیرخسرو به پیروی از خمسه یا پنج گنج نظامی‌ ساخته است. آیینۀ اسكندری در این مجموعه كه آن نیز به پنج گنج معروف است، در برابر اسكند...
آیین نامه | احمد تفضلی آیین‌نامه، در زبان پهلوی آیین نامَگ یا ایوین نامگ، عنوان کتابها و رسالاتی به زبان پهلوی دربارۀ آداب و رسوم دربار، مراتب و مقامات بزرگان دولت و نمایندگان طبقات اجتماعی، قواعد و رسوم بازیها و سرگرمیها، آداب جنگ، آیینهای برگزاری جشنهای ایرانی مانند نوروز و مهرگان و موضوعات دینی، همراه با ذکر اسطوره‌ها، داستانها،...
آیین عالمشاهی | بخش ادبیات آیینِ عالَمْشاهی، تاریخی است به زبان فارسی، شامل بخشی از وقایع تاریخ هند در سدۀ 12 ق / 18 م، تألیف غلام ‌علی ‌خان پسر روشن‌الدّوله بهکهاری خان بهادر رستم جنگ (غلام ‌علی ‌خان، 18). نام اصلی کتاب شاه عالم‌نامه است و به عنوانهای آیین عالمشاهی، تاریخ عالمشاهی، تاریخ عالمنامه و شرفنامه (اته، 160, 268) نیز خوانده ش...
آیین سخنوری | سید علی آل داوود آیینِ سُخَنْوَری، کتابی دربارۀ سخنوری و فن خطابه و شیوه‌های آن همراه با گزیده‌ای از خطابه‌های سخنوران مشهور جهان به زبان پارسی، نوشتۀ سیاستمدار و دانشمند معاصر ایران، محمدعلی فروغی (1256-1321 ش). این کتاب در 2 جلد است: جلد نخستین در 4 مقاله است و مؤلف در آن به بیان کلیاتی دربارۀ فن خطابه و مراحل و اقسام و شرا...
آیین دادرسی | سيد مصطفي‌ محقق‌ داماد آیینِ دادرَسی، یا اصولِ محاكمات، مجموع مقرراتِ مربوط به سازمان قضایی و صلاحیت ذاتی و نسبی دادگاهها و تشریفاتی كه باید از سوی اصحاب دعوی در مقام مراجعه به دادگاهها، و از سوی قضات و مأموران وابسته به تشكیلات قضایی به هنگام طرح دعوی تا ختم آن و اجرای حُكم مَرعی گردد (مدنی، 1 / 3؛ قس: متین دفتری، 1 / 1؛ شایگان، 1...
آیین اکبری | سید علی آل داوود آیینِ اَكْبَری، كتابی در دانشهای گوناگون اجتماعی، ادبی، تاریخی، اقتصادی و جغرافیایی به زبان فارسی، نوشتۀ شیخ ابوالفضل علاّمی ‌(958-1011 ق / 1551-1602 م) (ه‍ م)، فرزند شیخ مبارك ناگوری (911-1001ق / 1505-1593م) و برادر فیضی دكنی (954-1004 ق) شاعر فارسی گوی هند. این كتاب، گونه‌ای دائرةالمعارف در دانشها، باورها و...
آیین اسکندری | سید علی آل داوود آیینِ اِسْكَنْدَری، منظومه‌ای به زبان پارسی اثر علی ملقّب به زین‌العابدین بن عبدالمؤمن بن صدرالدین متخلّص به نویدی و سپس عبدی، و مشهور به عبدی بیك شیرازی (921- 988ق / 1515-1580م). این مثنوی كه نام آن را برخی از فهرست‌نویسان ایرانی آیینۀ اسكندری ضبط كرده‌اند، منظومۀ پنجم از نخستین خمسۀ (پنج گنج) این سراینده و ...
آیة الملک | سید علی آل داوود آیةُ‌الْمُلْک، یا اَلْفیّه، منظومه‌ای دینی و عرفانی بر وزن مثنوی مولانا جلال‌الدین رومی، در هزار بیت، سرودۀ حسین‌بن عبدالله خوئی حسینی (زنده در1260 ق / 1844 م) که آن را در 1258 ق / 1842 م سروده است. سراینده در این اثر مطالب عرفانی و مذهبی را درهم آمیخته و با آوردن آیات قرآنی و احادیث نبوی به مدح حضرت امیر (ع)...
آیة الله |

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام