رسکت

رِسْکِت، یا رسگت، برج ـ آرامگاهی بازمانده از آغاز سدۀ 5 ق/ 11 م، واقع در حدود دوکیلومتری روستای رسکت در شهرستان ساری.

نخستین پژوهشگر این اثر تاریخی، آندره گدار (1881-1965 م/ 1259-1344 ش)، معمار و باستان‌شناس فرانسوی است. در گذشته، دسترسی به این برج ـ آرامگاه دشوار بود؛ چندان‌که پیش از دهۀ 1340 ش/ 1960 م، حتى راه مالرو نداشت (نک‍ : بابایی، 146؛ بیوار، 15)؛ به این سبب، تا نیمۀ دهۀ 1380 ش مورد کاوش باستان‌شناختی قرار نگرفته بود (عابدینی، 253).

برپایی این‌گونه برج ـ آرامگاههـا در سده‌های 4-5 ق/ 10-11 م، به‌ویژه در این منطقه، معمول بوده است (گدار، «هنر ... »، 367-369؛ ستوده، 5(2)/ 776). ازاین‌رو، رسکت نیز مشابه برج لاجیم (ه‍ م) در حدود 15کیلومتری آن، از کهن‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده به شمار می‌رود (نک‍ : گدار، «برجها ... »، 121؛ مشکوٰتی، 186؛ مهجوری، 1/ 152).

برج رسکت که بر شیبی سنگی ساخته شده (نک‍ : «برج ... » [2]، بش‍‌ )، بنایی گرد یا استوانه‌ای با نمای آجرچین ساده است (بیوار، 16؛ قس: ویلبر، 175؛ نیز گدار، همان، 117، تصویر، نیز 118؛ ستوده، 5(2)/ 774). در پشت بنا کمربند آجرچین نسبتاً برجسته‌ای دیده می‌شود (مرادی، 414، 415، تصویرها). قطر درونی برج 57/ 4، و ارتفاع آن 18 متر (؟) است (گدار، همانجا؛ «برج» [2]، بش‍‌ ).

ورودی برج در سمت شرقی بنا قرار گرفته است (ستوده، همانجا) و بر فراز آن، طاقچه‌ای به چشم می‌خورد. گنبد آن کروی به نظر می‌رسد و از بالا فرسوده و ریخته است («برج ... » [1]، بش‍‌ ؛ مرادی، 414، تصویر؛ نیز نک‍ : گدار، همانجا)، و احتمالاً مانند برج لاجیم، نوک‌دار یا خُودی بوده، و از نوع دوپوشش است (نک‍ : مرادی، 412، 414، 415، تصویرها؛ زمانی، تأثیر ... ، 230). گردن برج را از درون، طاق‌نماهای کور آجری فرا گرفته است. امروزه بنا را با یک گنبد مخروطی‌شکل از جنس حلبی پوشانده‌اند (نک‍ : «برج» [1]، بش‍‌ ، نیز تصویر؛ «برج» [2]، بش‍‌ ).

بالای بدنه و زیر گنبد بنا با دو ردیف مقرنس مثلثی سادۀ آجری آراسته شده است که در زیر و میان آنها نقوش گچ‌بری گیاهی و هندسی شامل اسلیمی، ختایی، چلیپا، ستاره و جز اینها نقش بسته است (گدار، همانجا؛ بیوار، 16-18, 20، نیز تصاویر 2 و 3؛ زمانی، «مقرنس ... »، 746).

در زیر مقرنسها، کتیبه‌ای کوفی به رنگ سفید، از گچ (گدار، همان، 116، تصویر، نیز 118, 120؛ مصطفوی، 80) بر پس‌زمینۀ کبود قرار دارد که بخشی از آن فروریخته است و حاوی سورۀ اخلاص (112) و آیۀ 36 سورۀ انبیاء (21) است (نک‍ : گدار، «برجها»، همانجا). همچنین، کتیبه‌ای دیگر درست در بالای درگاه ورودی و طاقچۀ فوقانی برج تعبیه شده است (همان، 117, 119، تصاویر). این کتیبه نیز گچ‌بری است، بخش عمدۀ آن به خط کوفی مزهّر، و باقی به خط پهلوی است. قسمتی از بخش کوفی دارای مفاد مذهبی، و قسمت دیگر همین بخش محتوای تاریخی دارد (همانجا، نیز 120؛ ستوده، 5(2)/ 775). به نظر می‌رسد که آغاز کتیبه عبارت «لا الٰه الا اللّٰه مخلصاً محمد رسول اللّٰه صادقاً» باشد. از قسمت تاریخی یا ثبت احداث نیز این کلمه‌ها قابل قرائت است: «هذه القبه [البقعه (؟)] لهرمزد [یار بن مَسدَره (؟)] ... ». دربارۀ عبارت «لهرمزد» تردید وجود دارد (بابایی، 154؛ ستوده، 5(2)/ 776، نیز حاشیۀ 39؛ گدار، همانجا). بخش پهلوی کتیبه (دارای مفاد زردشتی؟) نیز نشانه‌ای از تداوم فرهنگ پیش از اسلام است (نک‍ : ورجاوند، 30؛ بابایی، 164؛ قس: مظاهری، 174).

بنابر استنباط گدار (همان، 120-121) از باقی‌ماندۀ کتیبه و تأیید پژوهشگران دیگر، تاریخ بنا در حدود سال 400 ق/ 1010 م است. این برج می‌تواند آرامگاهی از سلسلۀ تک‌افتادۀ آل‌باوند (45 ق- 750 ق/ 665- 1349 م) (نک‍ : ستوده، همانجا؛ بابایی، 166)، و متعلق به زمان فترت میان باوندیان کَیوسی و اسپهبدی باشد (نک‍ : ابن‌اسفندیار، 23 بب‍‌ ؛ دربارۀ تاریخ فرمانروایی آخرین و اولین امرای شاخه‌های یادشده براساس سکه‌ها، نک‍ : مایلز، 451-453).

برج رسکت از جملۀ بناهای تاریخی‌ای است که به کوشش سازمان حفاظت آثار باستانی مرمت و حفاظت شده است (نک‍ : معصومی، 191، 193؛ افسر، 215، 217، 221؛ عابدینی، 253؛ افشار، 28؛ ایزدی، بش‍‌ ). همچنین در 1385 ش، در جست‌وجوی وجود بافت تاریخی در منطقۀ رسکت، کاوش باستان‌شناختی در پیرامون بنا صورت گرفت؛ از این کاوش نشانه‌هایی قطعی از وجود یک گورستان، چند بنا، گچ‌بریهایی مشابه با نمونه‌های برج رسکت و پاره‌سفالینه‌هایی از سده‌های میانی دورۀ اسلامی به دست آمد (عابدینی، 255 بب‍‌ ). برج رسکت با شمارۀ 193 به ثبت آثار تاریخی رسیده است (مشکوٰتی، 186).

مآخذ

ابن‌اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1320 ش؛ افسر، کرامت‌الله و احمد موسوی، پاسداری از آثار باستان در عصر پهلوی، تهران، 1355 ش؛ افشار، ایرج، «از لورا به لاجیم و رسکت»، گیلان ما، تهران، 1385 ش، شم‍ 25؛ ایزدی، مهدی، «مردم بومی منطقۀ مازندران، حافظان اصلی بناهای تاریخی»، باشگاه خبرنگاران جوان (مل‍ ‌)؛ «برج رسکت ساری» [1]، مکان‌بین (مل‍‌ )؛ «برج رسکت ساری» [2]، ایران‌گردی (مل‍ ‌)؛ زمانی، عباس، تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی، تهران، 1355 ش؛ همو، «مقرنس تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران»، معماری ایران، به کوشش آسیه جوادی، تهران، 1363 ش، ج 2؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، 1375 ش؛ عابدینی عراقی، مهدی، «گمانه‌زنی پیرامون برج رسگت و نشانه‌هایی از شهر پریم»، گزارشهای باستان‌شناسی (ویژه‌نامۀ دورۀ اسلامی)، تهران، 1386 ش، شم‍ 6؛ قرآن کریم؛ مرادی غیاث‌آبادی، رضا، فرهنگ‌نامۀ عکس ایران، شیراز، 1392 ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، نگاهی به هنر معماری ایران، تهران، 1350 ش؛ «گزارش سفر به فرح‌آباد»، گروه گردشگری و تور طبیعت آنوبانینی (مل‍‌ )؛ معصومی، غلامرضا، «امور باستان‌شناسی در ایران»، بررسیهای تاریخی، 1355 ش، شم‍ 3-6؛ مهجوری، اسماعیل، تاریخ مازندران، ساری، 1342 ش، ج 1؛ ورجاوند، پرویز، «معرفی دو بنا و بحثی دربارۀ گنبدهای مخروطی‌شکل»، باستان‌شناسی و هنر ایران، تهران، 1348 ش، شم‍ 2؛ نیز:

Anobanini, www.anobanini.net/ forum/ forum.php; Babaie, S., Persian Kingship and Architecture, London, 1393; Bivar, A., «The Tomb at Resget: Its Architecture and Inscriptions», The Memorial Volume of the Vth International Congress of Iranian Art and Archaeology, eds. M. Y. Kiani and A. Tajvidi, Tehran, 1972, vol. II; Godard, A., «Les Tours de Ladjim et de Resget», Athār-é Īrān, Haarlem, 1936, vol. I(1); id., L’Art de l’Iran, Paris, 1962; Irantrips, www.irantrips.ir (acc. Aug. 8, 2017); Makanbin, www.makanbin.com/ mazandaran (acc. Aug. 12, 2017); Mazaheri, A., Les Trésors de l’iran, Geneva, 1970; Miles, G., «The Coinage of the Bāwandids of Ṭabaristān», Iran and Islam, ed. C. E. Bosworth, Edinburgh, 1971; Wilber, D., The Architecture of Islamic Iran: The Ilkhānid Period, Princeton, 1955; YJC, www.yjc.ir/ fa/ news/ 6109739 (acc. Aug. 8, 2017).

یدالله مایانی