شاهنامه بزرگ ایلخانی به عنوان یکی از شاهکارهای بزرگ دوره ایلخانی شناخته شده و موردتوجه هنرشناسان و محققین در طول تاریخ بوده است.
با توجه به اهمیت تحقیق درمورد موضوع نقاشی و تصویرگری کتاب دردوره ایلخانی، به عنوان مقطعی بسیارمهم و حیاتی درنقاشی ایرانی، این کتاب تنظیم وجمع آوری گردید تا شاهنامه بزرگ ایلخانی را که به عنوان یکی از شاهکارهای بزرگ دوره ایلخانی است، معرفی نماید.
شاهنامه بزرگ ایلخانی به عنوان یکی از شاهکارهای بزرگ دوره ایلخانی شناخته شده و موردتوجه هنرشناسان و محققین در طول تاریخ بوده است.
با توجه به اهمیت تحقیق درمورد موضوع نقاشی و تصویرگری کتاب دردوره ایلخانی، به عنوان مقطعی بسیارمهم و حیاتی درنقاشی ایرانی، این کتاب تنظیم وجمع آوری گردید تا شاهنامه بزرگ ایلخانی را که به عنوان یکی از شاهکارهای بزرگ دوره ایلخانی است، معرفی نماید.
در این بین با توجه به جداسازی نگاره ها از نسخه اصلی و همینطور فروش این نگاره ها بوسیله دلال معروف وصاحب اثر(دموت) به موزه ها و مجموعه داران سراسر دنیا، کار تحقیق بسیار مشکل گردید. نمونه های تصویری این شاهنامه از بین دهها کتابی که به طورخلاصه وجزئی به موضوع نقاشی ایران پرداخته اند جمع آوری و تنظیم گردید.
طراحی و نقاشی در ایران که قدمت آن را می توان تا چهار هزارسال پیش از میلاد مسیح (طراحی بر روی سفال های پیداشده در تمدن جیرفت) رجوع داد، دارای پیشینه ای کهن است و طراحی به طور مداوم در پیکره تراشی، حجاری، نقوش ظروف، نقاشی و تصویرسازی کتاب و مورد استفاده قرار گرفته که در هر دوره با توجه به مبادلات فرهنگی و هنری با سایر کشورها، تحت تأثیر این تمدن ها بوده، اما هیچ گاه روح ایرانی خود را از دست نداده و پیوسته دارای منش و شخصیت ایرانی بوده است.
باتوجه به نبوغ و استعداد هنرمندان ایرانی در ادوار گذشته، آنچه امروزه از این گوهر گرانبها به جای مانده، یاد آور ذوق سلیم واستعداد بیمانند این هنرمندان بوده است. هنرمندان گمنامی که حتی نام و نشانی نیز از بعضی آنهادر دست نیست ولی شاهکارهای بی مانند شان برای ما به یادگار مانده است. در این بین نقاشی وکتاب آرایی از هنر های مورد علاقه ایرانیان بوده و به علت صدمه هایی که در طول تاریخ بر پیکره این هنر زده شده، سرآغازاین هنر برایمان نامشخص مینماید. مستندات تاریخی صحه بر وجود هنر نقاشی در دوره های قبل از اسلام در ایران دارند اما آنچه امروزه پی گیری آن برایمان میسر است به دوره سلجوقی و ایلخانی مربوط میگردد.
یکی از آثار به جای مانده دورۀ ایلخانان «شاهنامه دموت» است که متعلق به دورۀ ایلخانان مغول بوده است. شاهنامه دموت کهن ترین و آراسته ترین شاهنامۀ نگارگرانه به جای مانده از روزگاران پیشین است. اما از نگاره های آن که به خط زیبای نسخ آراسته بود، تنها چند برگ بدست آمده است. شاهنامۀ دموت به گمان بسیار در سال 700 هجری قمری نوشته شده است.
این شاهنامه تا زمان محمدعلی شاه قاجار در کتابخانۀ کاخ گلستان نگهداری میشد اما در آشفتگی های آن سال ها به خارج از کشور برده شد و به دست یکی از عتیقه فروشان پاریس افتاد و برگ هایی از نگاره آن جدا جدا فروخته شد و برگ هایی را که نگاره نداشت از بین بردند.
از این دستنویس 77 برگ مینیاتوردار در موزههای جهان شناسایی شده است.
این کتاب بهترین نوع شاهنامه نقاشی شده است که نشانگر سبک خاص نقاشی ایران در دوره ایلخانان است. این اثر دارای خصوصیات و ارزشهایی است که با وجود تورق نگاره های این نسخه، ویژگی مشابه در بعضی نگاره ها، احتمال اجرای آنها را به وسیلۀ شخصی خاص افزایش می دهد و می توان اجرای این نگاره ها را به مرکزی وابسته به حکومت و تحت سرپرستی استادانی خبره دانست.
اصلی ترین مقصود مؤلف در این کتاب این است که یکی از شاهکارهای بزرگ دورۀ ایلخانی را به عنوان مقطعی بسیار مهم و حیاتی در نقاشی ایرانی معرفی کند. به گفتۀ گردآورندۀ این اثر در این کتاب با بررسی های به عمل آمده و مطالعات تصویری نقاشی های دورۀ بغداد سلجوقی، ایلخانی و تیموری و مقایسه ضمنی آنها سیر پیشرفت و تکامل این نقاشی ها را شاهد هستیم.
مؤلف در این باره می گوید: «در این زمان نسخه های متنوعی از شاهنامه به تصویر در آمده است که خصوصیات کاملاً متفاوتی دارند و در این بین مراکز مهی همچون شیراز و تبریز و بغداد کاملاً برجسته هستند و با حمایت هایی که از هنرمندان این مراکز توسط حاکمیت وقت میشده است، شاهد بوجود آمدن شاهکارهایی در نقاشی ایران هستیم که در نوع خود بی نظیراند.
شاهنامه بزرگ ایلخانی یکی از نمونه های برجسته هنر کتاب آرایی و نقاشی ایران در دوره ایلخانی محسوب میگردد. در این نسخه، تصاویر و نقاشی های متنوع در شیوۀ اجرا دیده می شود که تا قبل از آن شاهد اینگونه به تصویرکشیده شدن تصاویر درنسخه های خطی نبوده ایم. توجه و اهمیت دادن در به تصویر کشیدن عواطف و احساسات انسانی در نقاشی، که در این نسخه به طورخاص به آن پرداخته شده است دست آوردی کاملاً جدید است.
ورود عناصر چینی و بیزانسی به تصاویر این شاهنامه و قطع متفاوت و نیز یکدستی و دارا بودن عناصر مشابه دربرخی از نگاره ها حاکی از نظارت واحد برتولید این نسخه می باشد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. تحقیقات در این باب کم بوده و عموماً به نوشته های اندکی باز میگردد که محققان خارجی و ایرانی در مورد این اثر ارزشمند نوشته اند و این بر مشکلات تحقیق افزود.»
فهرست مطالب کتاب به این شرح است:
فصل اول: ایلخانان و مکتب ایلخانی
مکتب فرهنگی هنری دوره ایلخانی(631-747ه ش)
مراکز تولید آثاردر دوره ایلخانی،آثار تولید شده و ویژگی ها
تبریز اول(دوره ایلخانی)
مکتب بغداد
فصل دوم: نسخه مصور شاهنامه بزرگ ایلخانی(دموت)
معرفی نسخه شاهنامه بزرگ ایلخانی و ویژگی های آن
زمینه های بوجود آمدن و زمان به تحریر در آمدن شاهنامه بزرگ ایلخانی دموت)
یاد بود شاهنامه بزرگ ایلخانی
مقایسه جامه ها برای تاریخ گذاری «شاهنامه» دموت
نقاشان «شاهنامه»بزرگ ایلخانی
شمس الدین
عبدالحی، دستیار اصلی و احتمالی
مُذَهّب
سبک رشیدیه
بازنویسی سرگذشت شاهنامه بزرگ ایلخانی
شاهنامه بزرگ ایلخانی در دوره قاجار
بازگشت ادبی در عصر قاجار
مقایسه نگارگری ایران ونقا شی های شرق دورهمزمان با دوره ایلخانی
ویژگی های منحصر بفرد شاهنامه بزرگ ایلخانی
فصل سوم: بررسی تعدادی از نگاره های شاهنامه بزرگ ایلخانی
بررسی تعدادی از نگاره های شاهنامه بزرگ ایلخانی
1 نگاره رزم اسکندر با کرگدن
2نگاره جنگ بهرام گور و اژدها
3 نگاره زاری برمرگ اسکندر
4 نگاره هزیمت قشون هند از برابر جنگجویان آهنی اسکندر
5 نگاره رستم و شغاد
6 نگاره اسارت اردوان بدست اردشیر
7- نگاره نبرد بهرام گور با گرگ شاخدار
8- نگاره نبرد اردشیر با بهمن (پسر اردوان )
9- نگاره به دار آویختن مانی
10- نگاره انوشیروان وزیر خود، بزرگمهر را پاداش می دهد
11 -نگاره بازجویی موبدان از زال
12- نگاره فرار پادشاه کابل از مقابل سپاه فرامرز
13- نگاره بهرام گور نرسی را به حکومت خراسان نصب می کند
14- نگاره قتل اسفندیار به دست رستم
15- نگاره اندرپرسیدن فریدون نسب خود را از مادر
16- نگاره بهرام گور وگاو روستایی
17- نگاره غلبه کیخسرو بردیوها درکاخ بهمن
18- نگاره تابوت رستم و زواره
19- نگاره آوردن تابوت ایرج به نزد فریدون
20- نگاره آگاه شدن سیندخت از کار رودابه
21- نگاره صورت گشتاسب و آمدن اسفندیار نزدیک او
22- نگاره برتخت نشستن اسکندر
23- نگاره داستان انوشیروان درخانه مهبد
24- نگاره رزم اسکندر ویارانش بااژدها
25- نگاره تشییع جنازه اسفندیار
26- نگاره دیدار اسکندر از شهر برهمنان
27- نگاره دیوار کشیدن اسکندر دربرابر هجوم قوم یأجوج و مأجوج
28- نگاره مویه فریدون برای ایرج
29- نگاره اردشیر و همسرش
30- نگاره رزم فریدون با اژدها
31- نگاره رفتن اسکندر به ظلمات از برای یافتن آب حیات
32- نگاره آمدن زال نزد شاه منوچهر
منابع و مآخذ
شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) به کوشش سید محمود حسینی در 296 صفحه، از سوی انتشارات عطار به تازگی منتشر شده است.
این کتاب با شماره ثبت 503731 در کتابخانه شماره یک مجلس شورای اسلامی موجود است.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی