زهره رجب نیا: محله‌های قدیمی تهران که در واقع هویت شهری پایتخت قلمداد می‌شوند امروز یکی پس از دیگری در حال نابودی هستند، هر روز خانه یکی از مشاهیر تهرانی با بولدوزرهای فولادی نابود می‌شود و سراغ برخی از محلات معروف تهران را باید از دایرئ‌المعارف‌ها گرفت. این در حالی است که هویت شهر را با آجر، آسفالت، اتوبان و زیرگذر تعریف نمی‌کنند. مجموع این عوامل در کنار دغدغه برخی مسئولان شهر تهران هم مانند احمد مسجدجامعی موجب شد تا در راستای تهران‌گردی‌های هفتگی وی این بار گزارشی از محله سنگلج و هویت قدیمی آن تهیه کنیم.
زهره رجب نیا: محله‌های قدیمی تهران که در واقع هویت شهری پایتخت قلمداد می‌شوند امروز یکی پس از دیگری در حال نابودی هستند، هر روز خانه یکی از مشاهیر تهرانی با بولدوزرهای فولادی نابود می‌شود و سراغ برخی از محلات معروف تهران را باید از دایرئ‌المعارف‌ها گرفت. این در حالی است که هویت شهر را با آجر، آسفالت، اتوبان و زیرگذر تعریف نمی‌کنند. مجموع این عوامل در کنار دغدغه برخی مسئولان شهر تهران هم مانند احمد مسجدجامعی موجب شد تا در راستای تهران‌گردی‌های هفتگی وی این بار گزارشی از محله سنگلج و هویت قدیمی آن تهیه کنیم.
اینجا حسن آباد است، تکه‌ای کهن از پایتخت در محله‌ای تاریخی. میدانی که ساختمانی دوار، دور تا دور آن را با معماری باشکوهش احاطه کرده و با هر نگاه، جلوه‌هایی تازه و بکر از تاریخ قاجاریه و مشروطیت را روبه‌رویمان می‌گشاید. بخشی کوچک از محله سنگلج، محله‌ای که وجودش به آثار تاریخی بسیار مزین شده و بواسطه قرار گرفتن این آثار، امروز یکی از محلات تاریخی شهر تهران نامیده می‌شود.
سنگلج بعد از عودلاجان و بازار، مهمترین محله تهران قدیم بوده است. محله‌ای که گستره آن از بازارچه قوام الدوله و میدان حسن آباد آغاز می‌شود و تا خیابان شیخ هادی، امیریه و پل امیربهادر ادامه می‌یابد. مکانی که در روزگاری نه چندان دور به واسطه سکونت دو شخصیت بزرگ روحانی زمان مشروطیت، یعنی آیت‌الله سید محمد طباطبایی و آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی و وجود تکیه‌های معروف آن دوران از اهمیت ویژه‌ای در پایتخت برخوردار بود.
خانه مستوفی الممالک، خانه صداقت، خانه شعبان بی‌مخ، امامزاده سیدنصرالدین، سرای میزانی، پارک شهر، مسجد حاج رجبعلی، سقاخانه گذر قلی، بیمارستان رازی، بازارچه قوام الدوله، تالار سنگلج، خانه پدرجلال احمد، کلیسای سورپ گورک، حمام همت یار، خانه پروفسور دکتر حسابی- کلینیک گل و گیاه، گرمابه معیر، سازمان بهزیستی کشور، ساختمان روزنامه اطلاعات، آب انبار معیرالممالک، سرای مسیح تهرانی، ساختمان روغن نباتی جهان و ساختمان شهرداری تهران از مهمترین آثار تاریخی محله سنگلج محسوب می‌شوند.
میدان حسن آباد
بدون اغراق، مشهورترین بنای محله سنگلج، میدان حسن آباد است. بنایی که با اقتباس از سبک پالادیو - معمار معروف عصر رنسانس - در فاصله سال‌های 1302 تا 1312 شمسی توسط میرزا یوسف آشتیانی صدراعظم ناصرالدین شاه در چهار طرف میدان بنا شد.
میرزا یوسف این میدان را به نام فرزندش میرزا حسن مستوفی الممالک، میدان حسن آباد نامید. در سال 1345 ضلع جنوب شرقی میدان تخریب و بانک ملی جایگزین آن شد اما با تلاش بخش حفاظت آثار تاریخی اداره میراث فرهنگی استان تهران، در سال 1379 بنای تخریب شده به شکل اولیه بازسازی شد.
تشکیل کابینه مشروطیت در خانه مستوفی الممالک
سال 1311 با اقتباس از طرح و نقشه یک عمارت کارت پستالی که مستوفی الممالک شخصاً از پاریس آورده بود عمارتی بی‌نظیر با سبک و معماری فرانسوی و با تزئینات چوبی بنا نهاده شد که بعد‌ها نخستین کابینه مشروطیت در آن تشکیل شد. این عمارت، همان خانه مستوفی الممالک بود.
خانه مستوفی الممالک سال 1356 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.این خانه از جمله بناهای باارزش منطقه منیریه و در محدوده تاریخی سنگلج تهران واقع شده است، خانه‌ای که در اواخر دوره قاجار ساخته شده و معماری و تزئینات آجری منحصر به فرد آن از جمله آثار نادر شهر تهران به شمار می‌رود.
از دیگر بناهای محله سنگلج خانه شعبان بی‌مخ - یکی از عوامل اجرایی کودتای 28 مرداد سال 1332 - است که البته این خانه اکنون وجود خارجی ندارد.
بازارچه قوام الدوله هم اثری تاریخی مربوط به دوره قاجار است که در شرق میدان وحدت اسلامی (شاهپور سابق) قرار گرفته، این اثر تاریخی سال ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۸۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
احمد مسجد جامعی، رئیس شورای شهر تهران در گفت‌و‌گو با ایران در این درباره می‌گوید: وجه تسمیه سنگلج در واقع برداشتی از کلمه سنگ رج است که به مرور زمان به سنگلج تغییر نام داده است و برگرفته از تقسیم آب در این منطقه بوده است. سنگلج جایگاه جوشش چشمه آبی بوده است که در این منطقه وجود داشته است.
مسجد جامعی توضیح می‌دهد: سنگلج یکی از چهار محله مهم شهر تهران قلمداد می‌شده است محله‌ای که در ماجرای نهضت مشروطیت به علت سکونت آیت‌الله سید محمد طباطبایی و هم به‌دلیل سکونت شیخ فضل‌الله نوری که در گذری به همین نام سکنی داشت، همواره یکی از کانون‌های اصلی جنبش مشروطیت بوده است.
اما سنگلج تنها به خانه‌ها یا دیگر آثار تاریخی‌اش خلاصه نمی‌شود و وجود برخی آدم‌های خاص که در این محله زیسته‌اند از دیگر نکات قابل توجه و پراهمیت این محله است. در این باره نصر‌الله حدادی تاریخ‌شناس و پژوهشگر تهران قدیم به روزنامه ایران می‌گوید: جعفر شهری در کتاب طهران قدیم از علامه دهخدا به عنوان یکی از افراد برجسته محله سنگلج یاد کرده و در ادامه از سکونت رضاخان در این محله خبر داده است.
حدادی اضافه می‌کند: به گواه برخی سیاحان خارجی مانند کنت مونت دوفورد، کوچه و پس کوچه‌های سنگلج بعد از چاله میدان یکی از خشن‌ترین محلات تهران بوده است.
او اضافه می‌کند: مرور کتاب جعفر شهری نشان می‌دهد سنگلج پیش از به قدرت رسیدن رضاخان محلی برای عربده کشی‌های او تلقی می‌شده است.
به اعتقاد این تهران شناس، این امر پس از به قدرت رسیدن رضاخان به‌عنوان دستاویزی از سوی وی، موجب شد تا بخشی از محله سنگلج که در محدوده پارک شهر قرار داشت به بهانه ساخت این مجموعه و نوسازی محله تخریب شود.
اندک اندک با توسعه شهر و به واسطه احداث خیابان‌های جدید و سرو سامان پیدا کردن خیابان‌ها و گذرهای محله سنگلج در زمان پهلوی، بسیاری از خیابان‌ها و محله‌ها تغییر شکل دادند بطوری که در حال حاضر از تمام محله سنگلج بجز یک خیابان و آمفی تئاتر که همچنان پذیرای تماشاگران، بازیگران و هنرمندان است چیزی به جا نمانده است.
تهران قدیم در قالب محلات چندگانه شناخته می‌شد. این محلات، اکنون در صف فراموشی از خاطره‌ها قرار گرفته‌اند. به تبع ابتلای این محلات به غبار فراموشی، چه بسا روابط انسانی شهر تهران هم رنگ دیگری به خود بگیرد. شناخت محلات تهران، علاوه بر کارکردهای میراثی، تاریخی، زیبایی‌شناسی، کارکردهای انسان‌شناسانه و اخلاقی هم خواهد داشت.