تأملی بر کتاب «ما ایرانیان» اثر دکتر مقصود فراستخواه
دکتر مقصود فراستخواه در کتاب «ما ایرانیان» که اخیراً به همت نشر نی به چاپ سوم رسیده است می‌کوشد با رویکردی اجتماعی و تاریخی به بررسی خلقیات ایرانی بپردازد. در واقع، این کتاب برآمده از مجموعه سخنرانی‌های مؤلف طی سال‌های 1386 تا 1388 در بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان است که اکنون در قالب کتاب تنظیم و در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
آیا خلقیات ایرانیان ضعف‌هایی دارد؟
دکتر مقصود فراستخواه در کتاب «ما ایرانیان» که اخیراً به همت نشر نی به چاپ سوم رسیده است می‌کوشد با رویکردی اجتماعی و تاریخی به بررسی خلقیات ایرانی بپردازد. در واقع، این کتاب برآمده از مجموعه سخنرانی‌های مؤلف طی سال‌های 1386 تا 1388 در بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان است که اکنون در قالب کتاب تنظیم و در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
فراستخواه با طرح این سؤال که «آیا خلقیات ایرانیان ضعف‌هایی دارد؟» می‌کوشد در قالب کاری شبه‌پیمایشی با جامعه‌ای آماری متشکل از اعضای هیأت علمی و گروهی از نخبه‌های کشور به این سؤال پاسخ دهد و در این راستا، ضعف فرهنگ کار جمعی، رودربایستی، عدم شفافیت، خودمحوری، غلبه احساسات بر خردورزی، رواج دروغ و رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی را از جمله این ضعف‌ها برمی‌شمرد.
براساس این پژوهش، عوامل معرفتی، کاهش سرمایه‌های اجتماعی، ساختار دولت، مناسبات دین و دولت، نوع آموزه‌های دینی، پرحادثه بودن تاریخ، مناسبات تولید و ساختار اقتصادی و کشمکش نخبگان و... همگی از جمله عواملی هستند که خواه‌ناخواه در بروز این ضعف‌های اجتماعی اثرگذار بوده‌اند. در این تحلیل، نویسنده بیشتر بر مسائل نهادی و ساختاری متمرکز می‌شود. از این رو، بر این باور است که از رهگذر اصلاحات نهادی همچون وضع قوانین، تقویت اجتماعات محلی و نهادهای عمومی، ایجاد رفاه و فقرزدایی، توسعه سیاسی و اصلاح نهاد دولت می‌توان به الگوی زیست بهتری نزدیک شد.
اثر مقصود فراستخواه را می‌توان در ادامه مجموعه «فرهنگ ایرانی» و به‌طور خاص «روحیات ایرانی» دانست که پیش از این محمدعلی جمالزاده، احمد نراقی، دکتر محمود سریع‌القلم، مهدی بازرگان و... کوشیده‌اند تا در این زمینه به اظهار نظر‌هایی بپردازند. اما آنچه کار فراستخواه را از آثار پیش از خود ممتاز و از جهتی متمایز می‌کند، نداشتن نگاهی ایستا و ذات‌گرایانه به روحیات ایرانی است تا آنجا که او را از دادن هر گونه حکم قطعی در رابطه با خلقیات و روحیات ایرانی باز می‌دارد. همچنین پرهیز فراستخواه از جامع‌نگری و تحلیل‌های کل‌گرایانه از دیگر وجوه مثبت این اثر به شمار می‌رود.
به زعم او، فرهنگ ایرانی از الگوهای آمیخته‌ای به‌وجود آمده و رنگین‌کمانی متنوع است و نمی‌توان آن را تنها به خلق و خوها، آن هم با نگاهی صرفاً منفی تقلیل‌داد.
فراستخواه «یادگیری» و «کنش» را از جمله عوامل مؤثر در اصلاح خلقیات ایرانی می‌داند. به زعم او، یادگیری تنها یادگیری فردی نیست؛ بلکه یادگیری گروهی، سازمانی و اجتماعی است. به تعبیری، او اصلاح خلقیات ایرانی را صرفاً به سطحی فردی فرو نمی‌کاهد و بر این باور است که در یک فرآیند اجتماعی و نهادی باید به اصلاح این خلقیات پرداخت.
وی همچنین، در اصلاح خلقیات ایرانی بحث کنش و عمل را نیز پیش می‌کشد و معتقد است که در یادگیری اجتماعی عنصر عمل بسیار دخیل است و از رهگذر کنش انتقادی و خرد ارتباطی است که می‌توان به الگوی زیست اجتماعی بهتری نزدیک شد.
منبع: ایران