محمدحسن گنجی؛ پیشاهنگ جغرافیای نوین

فاطمه مهدوی: بیست و نهم تیر سالروز درگذشت پدر جغرافیای نوین ایران، محمدحسن گنجی است، اندیشمندی بزرگ که با تحقیق و پژوهش های فراوان، حیاتی تازه به این دانش بخشید و زمینه ساز رشد و پیشرفت علم جغرافیا در کشور شد. علم جغرافیا یا گیتاشناسی به بررسی روابط میان جوامع انسانی و محیط زندگی آنها می پردازد. جغرافی دانشی درباره ی سطح زمین و پدیده های طبیعی، آب و هوا، رستنی ها، خاک، فرآورده ها و پراکندگی آن ها بر روی زمین و روابط آن ها است و علومی همچون ژئومورفولوژی، زمین شناسی، هواشناسی، ستاره شناسی، مردم شناسی و زیست شناسی از زیرمجموعه های آن به شمار می روند.


فاطمه مهدوی: بیست و نهم تیر سالروز درگذشت پدر جغرافیای نوین ایران، محمدحسن گنجی است، اندیشمندی بزرگ که با تحقیق و پژوهش های فراوان، حیاتی تازه به این دانش بخشید و زمینه ساز رشد و پیشرفت علم جغرافیا در کشور شد.
علم جغرافیا یا گیتاشناسی به بررسی روابط میان جوامع انسانی و محیط زندگی آنها می پردازد. جغرافی دانشی درباره ی سطح زمین و پدیده های طبیعی، آب و هوا، رستنی ها، خاک، فرآورده ها و پراکندگی آن ها بر روی زمین و روابط آن ها است و علومی همچون ژئومورفولوژی، زمین شناسی، هواشناسی، ستاره شناسی، مردم شناسی و زیست شناسی از زیرمجموعه های آن به شمار می روند.
محمدحسن گنجی از جمله ی جغرافیدانان برجسته ی این مرز و بوم محسوب می شود که نتیجه ی سال ها تجربه ی خود را در آثار ارزنده ای به یادگار گذاشته است. این فرهیخته بزرگ در بیست و یکم خرداد 1291 هجری خورشیدی در بیرجند دیده به جهان گشود. وی تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش فراگرفت و برای افزودن به دانش خویش به مدرسه ی دارالمعلمین عالی تهران رفت و ‎مقطع کارشناسی را در‎ ‎رشته ی تاریخ و جغرافیا سپری کرد.
پدر علم جغرافیای نوین پس از مدتی به عنوان دانشجویی ممتاز به اروپا اعزام شد و کارشناسی تخصصی خود را در رشته ی جغرافیا از دانشگاه ویکتوریا انگلیس دریافت کرد. وی دلیل گرایش خویش را به این علم، وقوع رویدادهایی همچون خشکسالی و سیل دانست که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و زیان های بسیاری را به روستاییان وارد کرد.
اندکی بعد او با استفاده از بورس تحصیلی به آمریکا رفت و با ارایه ی پایان نامه ای درباره ی آب و هوای ایران به دریافت مدرک دکترا در رشته ی جغرافیا و هواشناسی، از دانشگاه کلارک نایل آمد.
هنگامی که محمدحسن گنجی به ایران بازگشت، آنچه را که در سال های متمادی اندوخته بود، در دانشگاه تهران به دانش پژوهان آموخت و با درجه ی استادی بازنشسته شد، اما هیچ گاه دست از تحقیق برنداشت. وی نخستین فردی بود که جغرافیای نوین را وارد برنامه های دانشگاهی کرد. او همچنین مدیریت اداره کل هواشناسی را برعهده داشت و بنیانگذار سازمان هواشناسی ایران نیز بود.
بنیانگذار جغرافیای نوین در طول زندگی ارزشمند خویش، مسوولیت های بسیاری را برعهده گرفت که از آن جمله می توان به معاونت پارلمانی وزارت راه، معاونت اداری و مالی دانشگاه تهران، مشاور دانشگاه تهران، ریاست‏‎ ‎دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ریاست منطقه ی آسیا در سازمان هواشناسی، عضویت در بخش جغرافیایی سازمان مطالعه و ‏تدوین کتب دانشگاهی(سمت)، عضو دائم العمری انجمن جغرافیایی انگلیس و رییس انجمن جغرافیدانان آسیا اشاره کرد.
وی در هنگامه ی جنگ تحمیلی نیز در ستاد بسیج، مسوولیت بررسی و ارزیابی نقشه ی جبهه های جنگ را برعهده داشت و پس از آن مشاور رییس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح‎ شد. این جغرافیدان بنام بیش از 100 مقاله و 130 اثر به زبان های فارسی و انگلیسی و چندین کتاب با عنوان اطلس اقلیمی ایران را از خویش به یادگار گذاشت. محمدحسن گنجی در بیست و نهمین کنگره ی ‏اتحادیه ی بین المللی جغرافیایی در کره‎ ‎جنوبی در 2000 میلادی به عنوان یکی از 15 جغرافیدان ‏برجسته ی جهان شناخته شد و‎ ‎سازمان هواشناسی جهانی، جایزه ی علمی سال 2001 میلادی را به وی اعطا ‏کرد.
این استاد فرزانه بیش از 63 لوح تقدیر از مراکز آثار و مفاخر علمی، چهره های‏‎ ‎ماندگار، انجمن های علمی ‏جغرافیایی و دانشگاه های گوناگون بدست آورد و اینگونه پدر علم جغرافیای ایران لقب گرفت.
منزل مسکونی محمدحسن گنجی در سوم آذر 1390 هجری خورشیدی با حضور وی، به عنوان خانه ی جغرافیا گشایش یافت و در حال حاضر این خانه به عنوان یکی از مراکز و خانه های علم و زندگی شهر تهران به شمار می رود.
سرانجام محمد حسن گنجی پس از سال ها تلاش و کوشش در زمینه ی گسترش علم جغرافیا در بیست و نهم تیر 1391 هجری خورشیدی رخ در نقاب خاک کشید و به دیار حق شتافت.

**  ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت محمدحسن گنجی با «محمدرضا سحاب» رییس مرکز جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب به گفت و گو پرداخت.
رییس موسسه ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب گفت: به این دلیل محمدحسن گنجی را پدر علم جغرافیای نوین می نامند که وی جغرافیدانی فرهیخته و استادی بنام بود و به تربیت شاگردان بسیاری همت گماشت. این پیشکسوت بزرگ پس از دوره ی بازنشستگی نیز از فعالیت کناره گیری نکرد و به همکاری با دانشگاه تهران ادامه داد. وی بنیانگذار هواشناسی ایران بود و در کنار تدریس در دانشگاه تهران و بیرجند، فعالیت های علمی بسیاری را انجام داد و آثار ارزشمند فراوانی را در این زمینه از خود برجای گذاشت. به گونه ای که در سال 2001میلادی به محمدحسن گنجی؛ عنوان «مرد سال هواشناسی جهان» را در سوئیس اعطا کردند. او نخستین دانشمند ایرانی بود که افتخار دریافت چنین عنوانی را از سازمان هواشناسی جهانی وابسته به سازمان ملل متحد بدست آورد. محمد حسن گنجی تنها متعلق به ایران نبود، بلکه در بسیاری از کشورهای دیگر به عنوان چهره ای سرشناس در این زمینه شناخته شد و عضو بسیاری از انجمن های جغرافیایی جهان بود.
محمدرضا سحاب مهم ترین گامی را که پرفسور محمد حسن گنجی در راستای پیشرفت علم جغرافیا برداشت، تشکیل دانشگاه بیرجند عنوان کرد و افزود: تمامی فعالیت های او در این زمینه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بود. وی سال ها به عنوان معاون دانشکده ی ادبیات، معاون دانشگاه تهران، رییس دانشکده ی ادبیات و رییس گروه جغرافیا به فعالیت پرداخت که از کلاس درس این استاد بزرگوار هزاران تن بهره بردند و به مقام استادی رسیدند. بسیاری از جغرافیدان های خارج از ایران که از اعضای انجمن جغرافیای جهانی(وابسته به سازمان ملل) بودند با این استاد فقید مکاتبه و دیدار می کردند. وی گاهی به خارج از ایران می رفت و با ارایه تئوری های خاصی در زمینه ی جغرافیا فعالیت های بسیار بزرگی را انجام می داد.
رییس موسسه ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب افزود: استاد محمدحسن گنجی از جمله مشوقان پدرم، عباس سحاب(پدر کارتوگرافی ایران) بود، این استاد برجسته در سال های دهه ی 20 و 30، وی را راهنمایی کرد و از دهه ی 40 به بعد، با حضور در موسسه ی سحاب به همکاری با پدرم پرداخت و اینگونه سال ها در خدمت این بزرگوار بودیم و از حضور وی کسب فیض کردیم. عباس سحاب توانست با استفاده از دانش این محقق بزرگ و اندوخته های خویش در 1339 هجری خورشیدی نخستین نمایشگاه جغرافیایی را در دانشسرای تهران(دانشگاه خوارزمی کنونی) و پس از آن در 1341 هجری خورشیدی نخستین نمایشگاه بین المللی جغرافیایی را در دانشگاه تهران تشکیل دهد. اگر این تشویق ها نبود پدرم نمی توانست فعالیت هایش را بین المللی سازد. این موسسه در آن دوره با راهنمایی های این استاد فرهیخته از ارتباطات گسترده ای در رابطه با کنفرانس های بین المللی وابسته به سازمان ملل برخوردار شد.
محمدرضا سحاب سبک و روش پدر علم جغرافیای نوین را در گردآوری مطالب جغرافیایی این چنین توصیف کرد: محمدحسن گنجی با روش های مختلفی همچون مطالعه ی کتاب و مقاله های بسیار، دیدار با جغرافیدان های گوناگون، شرکت در کنفرانس ها و ارایه مقاله به گردآوری مطالب می پرداخت.
رییس موسسه ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب در ادامه افزود: جغرافیا علمی جهانی است که مخصوص یک کشور، شهر یا روستا نیست، جغرافیدان باید بداند در نیمکره ی دیگر این کره ی خاکی چه می گذرد. جغرافیای طبیعی، سیاسی و اقتصادی با یکدیگر مرتبط است. جغرافیا با زندگی و محیط زیست ما و کره ی زمین سروکار دارد. اگر جغرافیدان از کره ی زمین شناختی نداشته باشد، نمی تواند بسیاری از مسایل و مشکلات را حل کند. آلودگی هوای تهران مربوط به برج سازی های بی رویه دهه ی هفتاد می شود که افراد تصمیم گیرنده در این زمینه جغرافیدان نبودند. در واقع باید گفت که شهرسازی، از رشته هایی محسوب می شود که به این دانش بیش از علم معماری مرتبط است.
وی درباره ی پیشرفت علم جغرافیا در ایران کنونی گفت: با آموزش این رشته در دانشگاه های مختلف ایران، دانشجویان بسیاری در این زمینه رشد و پرورش می یابند اما متاسفانه این امر کاربردی نیست. جغرافیدان باید به صورت عملی با این دانش سروکار داشته باشد و تنها به خواندن کتاب های جغرافیایی بسنده نکند. اهمیت در جغرافیا، شناخت محیط زندگی در درجه ی نخست و پس از آن شناخت مردم این محیط است. اقتصاد و پزشکی نیز به این علم مربوط می شود، یعنی اگر بیماری هایی در منطقه ای زیاد شد، علتش چیست؟ آیا از محیط زیست آن منطقه است یا آب و هوایش؟ شهرسازی و تصمیم گیری های بزرگ اقتصادی چون ساخت کارخانه ی ذوب آهن اصفهان که باید پرسید سنگ آهن آن را باید از کجا تهیه کرد، نیازمند بررسی جغرافیدان ها است، آن ها با ارزیابی محل کارخانه، جایگاه مناسب ساخت آن را تعیین می کنند. باید به علم جغرافیا بها داده شود و بهتر است شهرداران و فرمانداران کشور از میان جغرافیدانان انتخاب شوند تا در زمینه ی ساخت و ساز منطقه ای و شهری تصمیم گیری های موثر و مفید بگیرند.
رییس موسسه ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب در ادامه افزود: محمدحسن گنجی استاد بزرگ و ممتازی بود و حق بسیاری را به گردن جغرافیا و جغرافیدان های این کشور دارد پس باید ارزش و قدر این بزرگمرد را ارج نهیم. مهم این است که جغرافیدان ها روش علمی وی را در پیش بگیرند و کارهای او را دنبال کنند.
محمدرضا سحاب در پایان سخنانش درباره ی «خانه ی جغرافیا» گفت: این خانه باید با فعالیت هایی چون ارایه ی نقشه های جغرافیایی و برگزاری برنامه های سخنرانی و میزگرد، چاپ بولتن و کتاب به مرکزی پویا تبدیل شود. چنانچه در موسسه ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب مانند دیگر موسسه های علمی در کشورهای پیشرفته، به کارهای پژوهشی و تهیه ی و انتشار نقشه ها و کتاب های جغرافیایی و برگزاری جلسه ها و بازدیدهای علمی پرداخته می شود. بنابراین خانه ی جغرافیا که یادگار استاد محمدحسن گنجی است، نیز باید کارهای وی را دنبال کند و با ارایه ی اثرهای پژوهشی عملی، گردشگری علمی و به نمایش گذاشتن فیلم های جغرافیایی، فعالیت های خود را آغاز و گسترده کند.
ایرنا