نبرد با اسطوره

 

مروری بر اندیشه‌های متفكری كه آخرین فیلسوف فرهنگ نام گرفت

 كاسیرر را آخرین فیلسوف فرهنگ می‌دانند و از این جهت سعی كردیم در پرونده‌ای كه بنا است به فلسفه فرهنگ بپردازد در حد وسع‌مان مروری بر زندگی و آرای این فیلسوف آلمانی در نیمه نخست قرن بیستم داشته باشیم.

ارنست كاسیرر ۲۸ جولای ۱۸۷۴ در شهر برسلاو آلمان به دنیا آمد. در ۱۸۹۲ هنگامی كه ۱۸ سال داشت، وارد دانشگاه برلین شد. در آنجا به درخواست پدر به تحصیل حقوق پرداخت ولی پس از چندی آن را رها كرد و فلسفه و ادبیات آلمانی خواند.

وی سپس به دانشگاه ماربورگ رفت و از ۱۸۹۶ تا ۱۸۹۹ زیرنظر كوهن به تكمیل رساله دكترای خود درباره تحلیل دكارت از دانش علمی ریاضی و طبیعی پرداخت. این كار به عنوان مقدمه نخستین اثر كاسیرر تحت عنوان نظام فلسفی لایبنیتس در ۱۹۰۲ به چاپ رسید. كاسیرر با این اثر توانست جایزه دومین اثر برجسته درباره لایبنیتس را از آكادمی علوم برلین دریافت كند. وی در ۱۹۰۳ به برلین بازگشت و نگارش اثری را با عنوان مساله شناخت در فلسفه و علم از زمان رنسانس آغاز كرد. این اثر بزرگ در چهار جلد به‌ ترتیب در ۱۹۰۶، ۱۹۰۷، ۱۹۲۰ و آخرین جلد آن هم پس از مرگ كاسیرر در ۱۹۵۶ به چاپ رسید.

وی در ۱۹۲۳ نخستین جلد كتاب فلسفه صورت‌های سمبلیك را منتشر كرد. جلد دوم این اثر را با نام اندیشه اسطوره‌ای در ۱۹۲۵ و آخرین جلد آن را نیز با عنوان پدیدارشناسی شناخت در ۱۹۲۹ به‌چاپ رساند.

كاسیرر در ۱۹۳۰ به ریاست دانشگاه هامبورگ رسید. او در سال ۱۹۳۲ چهار كتاب به نام‌های رنسانس افلاطونی در انگلستان و مكتب كمبریج، فلسفه روشنگری، گوته و تاریخ جهان و مساله ژان ژاك روسو را منتشر كرد. وی به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، یونانی، ایتالیایی، لاتین و در اواخر عمر نیز به زبان سوئدی تسلط داشت.

كاسیرر پس از ظهور هیتلر همانند بسیاری از دیگر یهودی‌های آلمان مجبور به ترك این كشور شد. او از ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۵ در دانشگاه آكسفورد به تدریس پرداخت. پس از آن به‌ دعوت دانشگاه گوتبورگ در سوئد به آنجا رفت و مدت شش سال در آنجا اقامت كرد. در این مدت وی پنج كتاب دیگر تالیف كرد كه قطعیت و عدم قطعیت در فیزیك مدرن از آن جمله است. او در تابستان ۱۹۴۱ به عنوان استاد میهمان به دانشگاه ییل امریكا رفت. در ۱۹۴۴ به‌دعوت دانشگاه كالیفرنیا به آنجا رفت و در ۱۳ آوریل ۱۹۴۵ هنگامی كه در سن ٧١سالگی قصد پاسخ به سوال یكی از دانشجویان را داشت، در محوطه

 دانشگاه كالیفرنیا درگذشت.

از مهم‌ترین مباحثی كه در آثار این فیلسوف فرهنگ وجود دارد مساله «اسطوره» است. او در نخستین آرای خود مهم‌ترین منشأ به‌وجودآورنده اسطوره را مذهب می‌دانست اما رفته رفته با تدقیق بیشتر در جوانب مختلف آن نقش نظام‌های سیاسی و اجتماعی را در به وجود آوردن آن پررنگ دید. به همین دلیل بود كه دست به نگارش كتابی با عنوان «اسطوره دولت» زد. كتاب «اسطوره دولت» بی‌شك یكی از مهم‌ترین كتاب‌هایی است كه درباره چــگــونگی‌ظهور ناگهـانی اسطوره و تبدیل شدن آن به ابزار در جوامع توتالیتر بحث می‌كند. ارنست كاسیرر این كتاب را در نخستین سـال‌هــای‌پایان جنگ جهانی دوم منتشر كرده است. به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران پس از شوكی كه ویرانی‌ها، كشتار و نابودی‌های اقتــصادی جــنـگ جهانی دوم و فاشیسم به حداقل نیمی از كره زمین وارد آورد، به وی وارد شد و كاسیرر تلاش كرد این شوك را در این كتاب بازتاب دهد. به باور او عقب‌نشینی عقل و منطق در نظام‌های سیاسی و اجتماعی زمینه را برای بیدار كردن غول اسطوره مهیا می‌كند و این می‌تواند به سرعت به ابزاری برای ظهور و تداوم نظام‌های استبدادی منجر شود. كاسیرر در كتاب اسطوره دولت به تفسیر و تبیین جایگاه اسطوره در نظام‌های سیاسی می‌پردازد كه در نهایت آن را به عصر نازیسم كه خود در آن می‌زیسته خاتمه می‌دهد. كتاب اسطوره دولت از جنبه‌هایی ادامه كتاب «فلسفه روشنگری» است و از لحاظی دنباله جلد دوم، فلسفه «فرم‌های سمبلیك: اندیشه اسطوره‌ای» است.

موضوع كتاب فلسفه روشنگری تولد سوژه یا فردیت انسانی است كه خرد خود را كه محبوس پیشداوری‌ها بوده آزاد ساخته است. فلسفه روشنگری استقلال فرد و حقوق سلب‌ناشدنی و تفویض‌ناپذیر او را اعلام می كند و استقلال خرد و علم را در همه حوزه‌ها تامین و تضمین می كند. اما گویی، این روند رهایی‌بخش فرد از زنجیر سنت‌ها و پیشداوری‌ها هنوز به كمال نرسیده بود كه سیر معكوس در پیش گرفت و انسانی كه تازه از سیطره اسطوره‌های كهن رهایی یافته بود در چنگال اسطوره های سیاسی افتاد و مجددا به بند كشیده شد. موضوع كتاب اسطوره دولت نیز مانند كتاب فلسفه روشنگری نبرد با اسطوره است ولی در اینجا میدان رزم، قلمرو سیاست است. از این لحاظ است كه می‌توان گفت، كتاب اسطوره دولت مكمل كتاب فلسفه روشنگری است.

در جلد دوم، كتاب فلسفه فرم‌های سمبلیك: اندیشه اسطوره‌ای، كاسیرر فقط به بررسی و تحلیل مقولات اندیشه اسطوره‌ای پرداخته و آنها را با مقولات نظیرش در قلمرو علم مقابله و مقایسه كرده بود ولی به نقش اجتماعی اسطوره در زندگی فردی و اجتماعی بشر به ویژه در قلمرو اندیشه سیاسی كاری نداشت. ولی دركتاب اسطوره دولت به مساله نقش اجتماعی اسطوره توجه بیشتری شده است. در كتاب اندیشه اسطوره‌ای، سوژه، فرد پرسشگر و جست‌وجوكننده غایب است زیرا ذهنیتی از آن خود و مستقل از قوم و قبیله خویش ندارد و وجود او مستحیل در قوم است و در كتاب اسطوره دولت نیز مجددا شاهد محو شدن سوژه یا شخص پرسشگر و جست‌وجوگر هستیم.

گارونسكی معتقد است كه كاسیرر كتاب فلسفه فرم های سمبلیك را در پاسخ به هرج و مرجی نوشت كه پس از شكست آلمان در جنگ جهانی اول بر ذهن آلمانی‌ها حاكم بود.

وی می‌گوید: «كاسیرر تحت تاثیر این نظر ژرژ سورل بود كه اسطوره نیروی محركه غیر عقلانی در امور بشری است.» كاسیرر به احتمال قریب به یقین عنوان بخش سوم كتاب خود را از كتاب آلفرد روزنبرگ به نام «اسطوره قرن بیستم» گرفته است.

كاسیرر در ۱۹۴۴ به‌ دعوت دانشگاه كالیفرنیا به آنجا رفت و در ۱۳ آوریل ۱۹۴۵ هنگامی كه در ٧١سالگی قصد پاسخ به سوال یكی از دانشجویان را داشت، در محوطه دانشگاه كالیفرنیا درگذشت.

روزنامه اعتماد