زبدة الرمل

از محمد معین، یا معین‌الدین محمد بن نظام‌الدین نصرالله خاقانی (دانشگاه 16/578)، که نام کامل او در نسخه‌ها و منابع به چند گونه آمده است (نک‍ : مشترک 1/355). نام او در دیباچۀ نسخۀ در دست «محمد» خوانده می‌شود که: 
زبــان محمـد ثـنـــا خـــوان کـن
مــرغ جــان مــرا سخـن دان کـن
و در میانه گوید: 
در نَهم خـانـه حــرف او بـه یقیـن
طا و دال است بشنـو این ز «معین»
و تاریخ سرودن همان 706ق آمده است: 
بـــــود از هجــرت رسـول امیــن
هفتصدوشش، نه کم، نه بیش از این
سپس می‌گوید: 
مــدخل انـدر نجــوم بسیــار است
آنچـه نثر است و آنچـه اشعار است
گردم از نظم مدخل این تصنیف
نسخــه را چــون تمـام کــردم من
«زبــدة الــرمل» نــام کـــردم من
در 16 «باب». شمار باب‌ها در نسخۀ در دست، به علت نانویس ماندن به دست نیامد. نسخه‌های دیگر آن پیرامون 800 بیت است. عبارتهای نسخه‌های «زبدة الرمل» به علت گذشت سده‌ها و رونویسی‌های مکرر، آنهم بیشتر به دست رمالان، که معمولاً خوشنویس نبوده‌اند، دگرگون شده و بیت‌ها جابجا شده و در فهرستها نیز به نامهای چندی آمده است. با مقابلۀ نسخۀ در دست، با نسخۀ (301) که در این فهرست به نام «خلاصة الرمل؛ معین الرمل» (ج 1/ ص 99) آمده است، بسیاری از بیت‌های این دو نسخه یکی است. از آن میان: 
جهـت او شمــالـی است بــه یقیـن
گفت با تو چنانکه دید (بود) «معین»
و شاید «خلاصة الرمل» گزیده‌ای از «زبدة الرمل» باشد. 
آغاز:   
شکــر و حمــد کـردگــار جهــان
خـالـق خـلـق و راحـــم رحمـــان
آنکه بی خویش و یار و پیوند است
آنکه بی شبــه و مثل و مانند است
منابع دیگر:   ذریعه 12/28؛ نسخه‌ها 4/2852 (5 نسخه)، همانجا، 2853 بی‌نام سراینده؛ مشترک 1/355 (19 نسخه)؛ دانشگاه 16/578 به تفصیل.