عید فطر در سفرنامه ها و کشورهای اسلامی

پایان ماه رمضان و روز اول ماه شوال درهر سال، یکی از مهم‌ترین جشن‌ها و اعیاد مسلمانان در کشورهای اسلامی برگزار می شود که در تقویم مناسبتها از آن به عنوان «عید فطر» یاد می شود.این عید از جمله اعیاد بسیار مهم محسوب می‌شود که معمولاً با تعطیلی رسمی و چند روزه همراه است و مسلمانان با توجه به فرهنگ و رسوم کشور خود به جشن و سرور و برگزاری مراسم خاص دینی و عرفی می پردازند.

 

سید علیرضا هاشمی: پایان ماه رمضان و روز اول ماه شوال درهر سال، یکی از مهم‌ترین جشن‌ها و اعیاد مسلمانان در کشورهای اسلامی برگزار می شود که در تقویم مناسبتها از آن به عنوان «عید فطر» یاد می شود.این عید از جمله اعیاد بسیار مهم محسوب می‌شود که معمولاً با تعطیلی رسمی و چند روزه همراه است و مسلمانان با توجه به فرهنگ و رسوم کشور خود به جشن و سرور و برگزاری مراسم خاص دینی و عرفی می پردازند.

 

در این مختصر مروری کوتاه بر مطالب سفرنامه هایی که به نمودهایی از این عید در پهنه اجتماعی مردم پرداخته اند و نیز به چگونگی برگزاری این مراسم در کشورهای اسلامی پرداخته می شود.

 

ابن بطوطه مشاهدات خود را از نماز عید در میان سیاهپوستان این طور می نویسد: «من دو عید اضحی و فطر را در مالی بودم، مردم به مصلی که نزدیک قصر سلطان واقع است می رفتند و جامه-های سفید خوب بر تن  کرده بودند؛ سلطان سوار اسب، طیلسانی بر سر برای نماز حرکت کرد...، این جمع در پیشاپیش سلطان تحلیل و تکبیر میگفتند و رایت¬های سرخ ابریشمین در جلوی سلطان برافراشته بود(ابن بطوطه،1370: 2/353).

 

نویسنده کتاب از خراسان تا بختیاری می نویسد: «در آخر ماه رمضان هر مسلمانی موظف است که به عنوان فطریه چیزی به فقرا بدهد که معمولا باید یک کیل گندم یا جو و یا خرما یا چیز دیگری باشد ولی اغلب آن را به پول تبدیل می کنند و این احسان اجر اخروی دارد» (رنه دالمانی، بی تا: 188).پولاک نیز در سفرنامه خود از عید فطر به عنوان عید بایرام یاد می کند(پولاک،1361: 233).همسر وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه نیز اشاره می کند که: در یکی از روزهای آخر اقامت ما در لواسان، به مناسبت عید فطر کلیة روستاییان و خدمه جشن گرفتند. در این مراسم که در تمام کشورهای مسلمان- از دیوار چین گرفته تا بلگراد- اجرا می شود، همه از اینکه ماه رمضان و دوران روزه به پایان رسیده است خوشحالی می کنند(شیل،1362: 124-122). شاردن نیز در سفرنامه خود به شب عید لیله القدر اشاره دارد که مردم با چند ادعیه و اذکار به خصوص، این عید را برگزار می کنند (شاردن،1336: 5/231). نویسنده کتاب داستان باریافتگان نیز از مشاهدات خود در شهر نجف می نویسد که روز فطر را عید می گیرند، یعنی دکاکین بسته است. مردم با لباس های نو و دست های حنا بسته، دسته دسته به دیدن هم دیگر می روند و شیرینی صرف می کنند، اطفال هم با جامه های رنگارنگ در کوچه ها جولان می دهند و تفاخر می کنند(هدایتی،1389: 82).

 

در کشورهای اسلامی نیز عید فطر که از اعیاد بسیار مهم محسوب می‌شود؛ معمولاً با تعطیلی رسمی سه روزه(Islam & Moslem American, 2017:11)و با آداب و رسوم خاص همراه است. كشور تانزانیا چهار روز را تعطیل می کند و مردم بعد از نماز عید فطر و خوردن صبحانه، لباس های نو و پاكیزه خود را می‏پوشند و برای دید و بازدید به خانه اقوام می‏روند. در این دید و بازدیدها به كودكان عیدی می‏دهند (به نقل از مصباح و باقریان،1379: 34-35). در مصر مسلمانان این عید را عید «ارمغان بخشی» نامیده‏اند و در شب عید حقوق شبانه مؤذنان و تلاوت کنندگان قرآن به عنوان پایان ماه بیشتر می شود. در عربستان خواندن نماز عید، پوشیدن لباس‏های نو و پاكیزه، پخش شیرینی و نقل از مهمترین كارهایی است كه مردم در روز عید و تعطیلات آن انجام می‏دهند. در سوریه جشن عید فطر، سه روز طول می‏كشد و همه لباس نوی خود را می‏پوشند و به یكدیگر هدیه رد و بدل می‏نمایند(همان، 238-236). ‌بچه‌ها نیز در شب عید،‌ به خیابان می‌روند و فانوس‌های روشن به دست می گیرند. آنها به درب منزل همسایه‌ها و دوستان رفته و سرودهای خاص رمضان می‌خوانند و در عوض از بزرگترها آب نبات یا سكه پول می‌گیرند(Celebrating Ramadan a Resource for Educators, 2017:6).مسلمانان هند روز عید فطر را روز، «تمت الوداع» می‏نامند. آنان با لباس متحدالشكل (یك دست سفید) به مساجد می‏روند و مغازه‏های خود را تعطیل می‏كنند؛ تبریك گفتن، جایزه دادن و شیرینی پخش كردن از دیگر مراسم‏های مسلمانان هند در روز عید فطر است(به نقل از مصباح و باقرزاده،1379: 34-35). در هند و پاكستان، شب قبل از عید، دختران جوان به همراه مادرانشان در مراسم حنابندان شركت می-كنند و بر روی دستان خود نقش و نگارهای گل‌مانند می‌كشند. این طرح‌ها همیشگی نیستند اما به مدت چند روز روی دستانشان دوام می‌آورند(Ibid).

 

افغانستان عید فطر را از بزرگترین اعیاد مردم محسوب می‏دارد و اکثر جشن‏ها در كنار بارگاه امامزاده‏ها و یا دیگر اماكن مذهبی برگزار می‏شود (احمدی نژاد، 1377، به نقل از مصباح و باقریان، 1379: 38). اسماعیلیان بدخشان تاجیکستان در روز عید فطر، لباس نو بر تن می کنند و صبح زود به بیوگان، بیچارگان و یتیمان صدقه می دهند. در همین روز میهمان می روند، دعا می خوانند و این عید خجسته را به یکدیگر تبریک می گویند(چشم انداز، سنت ها...،1376: 38). در قزاقستان روز عید مردم اغلب این جمله را به کار می برند:«سیرام قونوقلسن»(عابدینی،1384: 82). در پاكستان مراسم عید معمولاً تا یك هفته طول می‏كشد. مردم در این روزها برای یكدیگر كارت «عید مبارك» می‏فرستند و مردم نمازگزار به امام جماعت خود، هدیه می‏دهند و كودكان نیز در این روز عیدی فراوانی می‏گیرند. در منطقه كشمیر نیز مسلمانان شب عید، بین مردم نقل و شیرینی پخش می‏كنند و در روز عید مسابقاتی همچون مسابقه تیراندازی بین قبایل مختلف برگزار می‏گردد و به برندگان جوایزی اعطا می‏شود(مصباح و باقریان،1379: 38). همچنین روز عید فطر در مالزی تعطیل رسمی می باشد و مسابقة بین المللی قرائت قرآن در ماه مبارک رمضان انجام می گیرد(چشم انداز، نگاه اجمالی...،1376: 64)، مردم در این روز غذاهای مخصوصی مانند کتوپاک و رندانگ و نوعی سس بادام زمینی تند آماده می کنند(GUIDE TO ISLAMIC FESTIVALS IN MALAYSIA,2014:6). در میان مردم برونئی نیز که در اصطلاح ملایو به آن«هاری رایا عیدالفطر» می گویند؛ ارسال کارت های تبریک در سطح بسیار وسیع از جمله مراسم سنتی مردم به شمار می آید(چگینی،1379: 155).

 

در ایالات متحده امریكا و دیگر كشورها، مسلمانان اغلب برای یكدیگر هدیه می‌خرند و كارت تبریك عید پایان رمضان می‌فرستند. كسانی هم كه تمكن مالی دارند لباس‌های نو می‌خرند و غذاهای خاص با رنگ و بوی فرهنگ محلی می‌پزند(Eid Al-Fitr Celebration in Different Countries, 2017). سازمان ملل متحد نیز این روز را در تقویم تعطیلات خود دارد.

 

منابع:

- ابن بطوطه، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، 1370، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمة محمدعلی موحد، ج2، تهران: آگاه

- احمدی نژاد، سیدحسن، 1377، سیمای كابل، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی

- پولاک، یاکوب ادوارد، 1361،. سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمة کیکاووس جهانداری، خوارزمی

- چشم انداز، 1376، «سنت ها و رسوم مذهبی اسماعیلیان بدخشان»، ماهنامه فرهنگی هنری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، شماره11، بهمن ماه، صص: 43-35

- .............، 1376، «نگاه اجمالی به کشور مالزی»، ماهنامه فرهنگی هنری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، شماره2، اردیبهشت ماه، صص: 66-60

- چگینی، علی، 1379، اسلام در برونئی، تهران: انتشارات بین المللی الهدی

- رنه دالمانی، هانری، (بی تا)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمة فره وشی، چاپ گیلان

- شاردن، ژان، 1336، سیاحت نامه شاردن، ترجمة محمد عباسی، تهران: امیرکبیر

- شیل، مری، 1362، خاطرات لیدی شیل، ترجمة حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو

- عابدینی، محمد حسین، 1384، سیمای فرهنگی قزاقستان، تهران: انتشارات بین المللی الهدی

- مصباح، سید حسن و باقریان، سید رضا، 1379، جشن فطرت، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

- هدایتی، سید احمد، 1389، داستان باریافتگان(سفرنامة حج)، تهران: مشعر

و نیز:

 

Celebrating Ramadan A Resource for Educators, The Outreach Center, Center for Middle Eastern Studies, Harvard University. Available From : http://www.multifaiths.com/pdf/celebratingramadan.pdf. [Accessed: July. 12, 2018]

GUIDE TO ISLAMIC FESTIVALS IN MALAYSIA, 2014, Islamic Tourism Center (ITC)

Islam and Muslim Americans, AANM EDUCATIONAL SERIES, Arab American National Museum, INSTITUTE of Museum and Library SERVICES. Available From:http://www.arabamericanmuseum.org/umages/pdfs/resource_booklets/AANM-IslamBooklet-v6.pdf.[Accessed: July. 15, 2018]

Eid Al-Fitr Celebration in Different Countries, Emdad Khan. Available From :http://www.snmc.ca/wp-content/uploads/2015/07/2015Eidalfitr.pdf. [Accessed: July. 11, 2018]

منبع: انسان شناسی و فرهنگ