کتاب جانشینی محمد(ص) مادلونگ مورد غفلت قرار گرفته است / حسن انصاری

 

 

حسن انصاری پژوهشگر مؤسسه مطالعات پیشرفته پرینستون و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در یادداشتی به نقد و بررسی کتاب جانشینی محمد (ص) پرداخته است:

کتاب جانشینی محمد (ص) تألیف پروفسور ویلفرد مادلونگ مهمترین کتابی است که تاکنون در تاریخ اسلام شناسی درباره این موضوع نوشته شده. این کتاب به روشنی نشان می‌دهد که سقیفه حاصل برنامه ریزی دقیق و همه جانبه ای بر علیه شکل گیری جانشینی خاندان پیامبر و علیه تحقق خواست پیامبر بوده است. کما اینکه نزاع میان مهاجرین و انصار و نخبگان دو جامعه مکه و مدینه را در این زمینه به بحث می‌گذارد. این کتاب تاریخ و داستان خلافت را در دو دوره ابوبکر و عمر و چگونگی تغییر ساختار حکومت در مدینه و تأثیرات رده و فتوحات بر دولت و جامعه مسلمانان چند دهه آغازین بعد از رحلت پیامبر را به روشنی تبیین می‌کند و دست آخر نشان می‌دهد که چطور شورای عمر زمینه را برای دور کردن دوباره حضرت امیر (ع) از حق خلافت پیامبر (ص) و به قدرت رساندن عثمان به عنوان نماینده قریش و خاندان اموی فراهم کرد.

 

در دوره عثمان چالش میان دو طبقه مختلف از جامعه مسلمانان یعنی طبقه وابسته به قریش و نخبه برآمده از ثروت‌های انباشته شده از فتوحات با نو مسلمانان و یا طبقات مردمان قبایل فرودست بیش از پیش شد و زمینه برای تشدید مخالفت‌ها با حکومت مرکزی و نارضایتی عمومی در امصار و خاصه در عراق و مصر ایجاد شد؛ تحولاتی که منتهی به قتل عثمان شد. در دنباله آقای مادلونگ به بررسی دقیق دوران خلافت حضرت امیر (ع) و شکل گیری سه جنگ داخلی آن دوران می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه حکمیت و وقایع جنگ صفین راه را برای خلافت معاویه و قدرت گرفتن بنی امیه باز کرد و بدین سان چطور در طی چند دهه جامعه اسلامی پیامبر به دست دشمنان و مخالفان سابقش افتاد. مؤرخان سنتی و بسیاری از علمای حدیث و اثر و تاریخ در طول قرن‌های گذشته این روند را تحول از خلافت به "ملک عضوض" تعبیر کرده‌اند.

 

کتاب مادلونگ تصویر روشنی از این تحول به دست می‌دهد و با مطالعه لا به لای سطور تاریخ صدر اسلام مقدمات تغییر تدریجی یک جامعه و ارزش‌های آن و تبدیل جامعه ساده اولیه نبوی را به جامعه تحت حکومت خلفای امپراتوری تازه تأسیس اسلامی (عصر اموی) جلوی چشم ما قرار می‌دهد. تأثیرات این تحول همه جانبه بوده است: از سیاست و اجتماع گرفته تا فرهنگ و البته دین و شریعت و الهیات.

 

کتاب مادلونگ بی نقص نیست. بخش‌هایی از آن هم با قرائت شیعی سازگار نیست. اما در مجموع کتاب مهمی برای تشیع است. این کتاب متأسفانه مورد غفلت قرار گرفته و تاکنون تا آنجا که من می دانم جز فارسی به هیچ زبان دیگری ترجمه نشده. با این وصف معتقدم این کتاب باید بار دیگر به فارسی ترجمه شود و ترجمه دقیق‌تر و پاکیزه‌تری از آن به دست داده شود. بخش‌هایی از کتاب قابل نقد است و می‌توان موضع شیعی را با ذکر اسناد و تحلیل‌های درست و قابل قبول در پایان کتاب افزود. ارائه ترجمه عربی آن بسیار اهمیت دارد. با وجود آنکه در مطالعات غربی کم و بیش اثرات مهم این کتاب در نحوه بررسی تاریخ خلافت و اختلافات شیعه و سنی در زمینه آن رو به فزونی است در آثار مرتبط در کشورهای عربی چندان مورد اقبال قرار نگرفته.

 

این در حالی است که این کتاب در تحلیل موضوع خود بسی دقیق‌تر از کتاب هشام جعیط است که کتابی در ارتباط با موضوع خلافت و فتنه اول نوشته و ترجمه عربی آن در دو دهه اخیر نوشته‌های مرتبط به زبان عربی را تحت تأثیر خود قرار داده است. ارائه ترجمه دقیقی از کتاب مادلونگ به زبان عربی حتماً می‌تواند مسیر مطالعات مرتبط را در این زبان تحت تأثیر قرار دهد.

 

شناخت پنجاه سال اول بعد از رحلت پیامبر (ص) برای تصحیح دریافت ما از سیر تاریخ اسلام و الهیات و سیاست و اجتماع اسلامی ضروری است.

منبع: مهر