کتابی که قصد معرفی و بررسی آن را داریم، از نخستین آثاری است که به موضوع الحاد در تمدن اسلامی پرداخته است و بیش از هفتاد سال پیش در مصر منتشر شده است. مقالات این کتاب به صورت منفرد نوشته شده و متفکر پرآوازهای به نام عبدالرحمان بدوی علاوه بر آنکه برخی قسمتهای این کتاب را نوشته، وظیفه گردآوری مقالات و تدوین این مجموعه را نیز به عهده داشته است.
معرفی و بررسی کتاب «در باب تاریخ الحاد در اسلام»
سیاوش مهرانی: کتابی که قصد معرفی و بررسی آن را داریم، از نخستین آثاری است که به موضوع الحاد در تمدن اسلامی پرداخته است و بیش از هفتاد سال پیش در مصر منتشر شده است. مقالات این کتاب به صورت منفرد نوشته شده و متفکر پرآوازهای به نام عبدالرحمان بدوی علاوه بر آنکه برخی قسمتهای این کتاب را نوشته، وظیفه گردآوری مقالات و تدوین این مجموعه را نیز به عهده داشته است. بدوی که در سال ۲۰۰۲ در قاهره درگذشت، یکی از مهمترین استادان فلسفه اسلامی بود که تالیفات پرشماری از خود برجای گذاشت که از میان آنها تصحیحات و همچنین کار فکریاش بر آثار و اندیشههای فارابی و ابنسینا در سطح جهان مشهور است. دکتر عبدالرحمن بدوی بعد از دریافت دکترا مسئولیتها و مناصب زیر را تا زمان درگذشتش برعهده گرفت: استاد در قسمت فلسفه دانشکده ادبیات دانشگاه فؤاد در آوریل ۱۹۴۵، استادیار در قسمت فلسفه دانشگاه فؤاد در ژوئیه سال ۱۹۴۹، ترک دانشگاه قاهره در ۱۹ سپتامبر ۱۹۵۰ برای تأسیس قسمت فلسفه در دانشکده ادبیات دانشگاه عین شمس (دانشگاه سابق ابراهیم پاشا)، گرفتن کرسی استادی در همین دانشگاه در ژانویه سال ۱۹۵۹، مشاور فرهنگی و مدیر هیئت فرهنگی در برن سوئیس از مارس ۱۹۵۶ تا نوامبر سال ۱۹۵۸، وی همچنین به‌عنوان یک استاد سیار در تعدادی از دانشگاههای دنیا تدریس مینمود منجمله از ۱۹۴۷ تا ۱۹۴۹ در تعدادی از دانشگاههای لبنان، در سال ۱۹۶۷ در قسمت پژوهش‌های اسلامی در دانشکده ادبیات دانشگاه سوربون فرانسه، بین سالهای ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۳ در دانشگاه لیبی در بنغازی، در سالهای ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۴ در دانشکده الهیات و علوم اسلامی دانشگاه تهران و بین سالهای ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۲ استاد فلسفه معاصر و منطق و اخلاق و تصوف در دانشکده ادبیات دانشگاه کویت تدریس نمود و در نهایت بعد از سالها تدریس و تحقیق در پاریس مستقر و ساکن شد. وی جمعاً ۲۰۰ کتاب منتشر نمود و براساس آنچه یکی از ناشرین کتابهایش بنام محمود امین العالم گفته است، خود وی جمعاً بیش از ۱۵۰ کتاب از اولین کتاب وی که در مورد نیچه نگاشته شده است تا آخرین کتاب را چاپ و منتشر کرده است. پسر برادر دکتر عبدالرحمن در سایت خود در اینترنت گفته است جمع کتابهای منتشر شده و منتشر نشده وی بالغ بر ۱۵۰ اثر است که به زبان‌های مختلف منجمله فرانسوی، اسپانیایی، آلمانی، انگلیسی و عربی نگاشته شده است.
شایان ذکر است که از این متفکر پیشتر کتابهایی چون «رابعه عدویه: شهید عشق الهی»، «فیلسوفان جهان اسلام: شرق و غرب»، «تاریخ اندیشههای کلامی در اسلام» و چند کتاب دیگر به فارسی ترجمه شده بودند، اما برخی از کتابهای تأثیرگذار او نیز رنگ ترجمه فارسی را به خود ندیدهاند. «در باب تاریخ الحاد در اسلام» نیز یکی از مهمترین آثار بدوی است که در آن سه تن از مهمترین ملحدان در تاریخ اسلام «ابن مقفع»، «ابن راوندی» و «زکریای رازی» و تفکر آنها بررسی شده است. این کتاب پیش‌گفته که قبلا نیز به فارسی برگردانده شده بود، اینک با ترجمهای منقح و منزه توسط انتشارات نگاه معاصر منتشر شده و با مقدمهای از مصطفی ملکیان روانه بازار نشر کشور شده است.
ملکیان در بخشی از مقدمه خود مینویسد: «تاریخ الحاد در اسلام (و دو دین دیگر غربی یا ابراهیمی، یعنی یهودیت و مسیحیت)، درعینحال که تاریخی است سرشار از نادانی، خودشیفتگی، بدسگالی، بیدادگری، و خشونت‌ورزی و خون‌ریزی متصدیان خودگماشته دین و مذهب، که قلب هر انسان حقیقت‌جو و خیرخواه را شرحه‌شرحه می‌کند، جنبههای مثبت نیز داشته است که یکی از آنها پیدایش افکار و آرای تازه در صحنه فرهنگی جهان اسلام و، بر اثر آن جرح و تعدیل و حک و اصلاح پارهای از نظرات سنتی، رایج و متعارف دینی و مذهبی که همان متصدیان رسمی دین ترویج‌شان می‌کردند، است، و دیگری درسآموزیها و عبرتاندوزیهایی است که برای ژرف‌اندیشان و تیزبینان امکان حصول‌شان هست.» او در ادامه مینویسد: «کسانی که در تاریخ اسلام (و در دو دین دیگر یهودیت و مسیحیت) «ملحد» خوانده شدند، و در پی این نام‌گذاری، در معرض آزار و آسیب و درد و رنج قرار گرفتند، نظرات سنتی، رایج و متعارف دینی و مذهبی را یا از نظرگاه الاهیاتی نقد و رد می‌کردند یا از نظرگاه فلسفی یا از نظرگاه عرفانی، یعنی آن نظرات را موافق آموزههای خود متون مقدس دینی و مذهبی نمی‌دیدند یا موافق دادههای عقلی یا موافق یافتههای عرفانی و شهودی. این «ملحدان»، فارغ از اینکه به چه انگیزههایی با نظرات مذکور مخالفت می‌کردند - و انگیزههای آدمیان، نه فقط به نحو یقینی برای هیچ‌کس کشف‌شدنی نیستند، بل، سر سوزنی با صدق و کذب منطقی باورها و سخنانشان ربط ندارند، در مخالفت‌شان بر دو اصل فردگرایی و عقل‌گرایی اتکا داشتند که دست بر قضا، سخت مورد تأکید دین و مذهب‌اند؛ و این است همان درس عبرتی که به آن اشارت رفت.» ملکیان در ادامه به آیاتی از قرآن اشاره می‌کند که در آن بر فردگرایی و عقل‌گرایی تاکید شده است.
اما همان‌طور که در بالا به آن اشاره شد، «در باب تاریخ الحاد در اسلام» ترجمهای است از کتاب «من تاریخ الالحاد فی الاسلام» عبدالرحمان بدوی که حدود ۷۰ سال از انتشارش به زبان عربی میگذرد. اکنون باید افزود که برخی از مقالات این کتاب به قلم خود بدوی نیست و او در اصل در این اثرش در مقام تألیف و ترجمه است. بدوی در این کتاب در مقام یک متفکر آزاداندیش به جریانهای الحادی در تمدن اسلامی نگاه کرده و موضوع جذاب برای او دنبال کردن جریانهای فکری در تاریخ اسلام است. به باور او جالب است که تمدن اسلامی و جهان اسلام روزگاری را پشت سر گذاشته که آرای مخالف تحمل میشدند. بدوی در این کتاب اشاره کرده که به‌رغم باور عموم ما، ملحدان در جامعه اسلامی موجب غنای اندیشههای دینی شده‌اند. به‌عنوان مثال نظریه اعجاز قرآن در کلام اسلامی زمانی پدید آمد که شبهاتی از سوی ملحدان درباره قرآن مطرح شد. همچنین نظریه نبوت در کلام اسلامی نیز زمانی ابداع شد که ملحدانی پیدا شده و حاجت بشر به انبیا را مورد پرسش قرار دادند. در واقع واکنش متدینها به آرای ملحدان باعث غنای اندیشه دینی شده است. به باور بدوی در دورهای از تاریخ اسلام، اندیشههای الحادی در تمدن اسلامی موجب گفتوگوهای علمی شده بود. بدوی معتقد است که کمابیش ملحدان سهم بزرگی در پیشرفت علومی چون کلام و فلسفه و به طور کل فکر اسلامی داشتهاند و هیچگاه موجب تضعیف اندیشههای دینی نشده‌اند و این خاصیت پارادوکسیکال آزادی اندیشه در جوامع است.
درباره تعریف الحاد در این کتاب نیز باید به یک نکته مهم اشاره کرد و آن هم اینکه سه متفکر در این کتاب به عنوان سرنمون انتخاب شده‌اند: ابن مقفع از قرن دوم، ابن راوندی از قرن سوم و زکریای رازی از قرن چهارم هجری. به باور او الحاد در نزد این چهرهها به معنای امروزی خداناباوری نیست. بلکه همه خداباورانی استوارند و فقط منکر ادیان و نبوت هستند. به عبارتی الحاد این چهرهها در نقد به ادیان خلاصه میشود. جنبههای الحاد در نزد سه چهره مطرح‌شده در این کتاب را از دیدگاه عبدالرحمان بدوی میتوان اینگونه شرح داد: بدوی با شرح نظام فکری ابن مقفع، ابن راوندی و زکریای رازی، ریشه و سمت‌وسوی نظریهای الحادی آنها را مشخص می‌کند. او اشاره کرد که الحاد ابن مقفع جنبههای مانوی داشته و الحاد ابن راوندی واکنش عاطفیاش به جهت طرد شدن از جامعه معتزلی بود، اما الحاد نزد زکریای رازی تحول پیدا کرده و تبدیل به دستگاه فکری مستقلی در رد ادیان میشود.
منبع: سازندگی