«نقالی»؛ نمایشی ترین آیین باستانی ایرانیان

اسناد موجود در زمینه فرهنگ عامه و مطالعات پژوهشی در حوزه نمایش های آیینی ایران؛ نمایشی ترین و کهن ترین شیوه روایت های آیینی و باستانی کشورمان را متعلق به هنر «نقالی» می داند. جایی که برای نخستین‌بار اجرای این هنر آیینی ما را به دوران ساسانی و هنگام آماده شدن لشگر برای مواجهه با دشمنان ارجاع می دهد.

امین خرمی: اسناد موجود در زمینه فرهنگ عامه و مطالعات پژوهشی در حوزه نمایش های آیینی ایران؛ نمایشی ترین و کهن ترین شیوه روایت های آیینی و باستانی کشورمان را متعلق به هنر «نقالی» می داند. جایی که برای نخستین‌بار اجرای این هنر آیینی ما را به دوران ساسانی و هنگام آماده شدن لشگر برای مواجهه با دشمنان ارجاع می دهد.

 

نکته جالب اینجاست که در کتاب «تاریخ هنر» به قلم «ویل دورانت» درباره هنر نقالی ایران به اسناد کم نظیری بر می خوریم؛ جایی که درباره روایت حماسی و رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان به ویژه در دورانی که ایرانیان برای کشورگشایی و مقابله در برابر متجاوزان به سرزمین شان، مهیا می شدند به ادوار و دوره حکومت اقوام «مادها» و «پارت ها» اشاره شده است.

 

در میان این اقوام می توان حضور نقالان را در راستای بالا بردن روحیه حماسی و افزایش اعتماد به نفس میان سربازان به وضوح مشاهده کرد. به همین سبب است که مطالعات پژوهشگران و محققان در زمینه رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان، هنر «نقالی» را به عنوان نمایشی ترین آیین باستانی و کهن رفتارهای آیینی - نمایشی ایرانیان به ثبت رسانده اند. هنر آیینی «نقالی» در طی تطور و تحول سیر تاریخی خود همواره ریشه ای ناگسستنی و عمیق با رفتار مردم به ویژه در فرهنگ عامیانه مردمان ایران زمین داشته است.

 

نقالان، پاسداران فرهنگ آیینی و حماسی

در ایام ماه مبارک رمضان نیز در اقصی نقاط کشورمان به فراخور روزها و شب‌های ماه میهمانی خدا شاهد اجرای آیین نمایشی «نقالی» هستیم. هرچند در ریشه یابی این آیین در رفتار باستانی و کهن ایرانیان به هیچ وجه شاهد اجرای این آیین در ایام ماه مبارک رمضان نبوده و نیستیم.

 

اما مردم آیین‌مند ایران در تمامی آیین ها و رسوم ملی خود بعد از ورود اسلام بسیاری از شعائر دینی و مذهبی را نیز وارد کرده‌اند تا اشکال نمایشی، سنتی و کهن فرهنگ ملی خود را برای بازتاب شعائر دینی و تاثیر رخدادها و رویدادهای مذهبی برای ارتقاء سطح روحیه معنوی و مذهبی مردم از یک سو و از سوی دیگر کمک به ماندگاری آن آیین ها به کار بندند.

 

در دانشنامه جامع فرهنگ اسلامی و ایرانیان درباره هنر «نقالی» آمده است که: «نقالی یا افسانه گویی ایرانی کهن ترین شکل بازگویی داستان ها و افسانه ها در ایران است و از مدت ها پیش نقش مهمی در جامعه داشته و دارد.

 

نقال کسی است که نقل حماسی می گوید و مضمون نقل هایش بیشتر پیرامون داستان شاهان و پهلوانان ایران زمین است. نقال، شعر یا نثرها را با حرکات و اشارات و گاهی به همراه موسیقی و توصیف کتیبه ها و نقاشی ها بازگو می کند.

 

نقال باید دارای استعداد قابل توجهی برای حفظ اشعار و متن ها و همچنین توانایی بداهه گویی و مهارت در سخنرانی باشد. لباس نقال، لباسی ساده ای است و گاهی به همراه کلاه باستانی یا کت های زرهی در طول اجرای برنامه برای بازگو کردن صحنه های نبرد به کار برده می شود.

 

نقال به عنوان پاسدار فرهنگ عامیانه، داستان های حماسی و قومی و موسیقی فولکلور ایران شناخته می شود. نقال ها پیش تر در قهوه خانه ها و مکان های تاریخی مانند کاروانسراها به اجرای برنامه می پرداختند.

 

امروزه با کاهش محبوبیت قهوه خانه ها و از بین رفتن کاروانسراها و به وجود آمدن اشکال جدید سرگرمی و کم کاری عرصه فرهنگ در ایران هواداران این هنر دراماتیک ایرانی به تدریج رو به کاهش است.

 

الگوهای روایت های مذهبی در قالب حماسه نقالان

آنچناکه که پیشتر در این گزارش ذکر شد در نگاه به تعریف بنیادین و چارچوب اجرای آیین «نقالی» کمتر می توان ارتباطی میان رفتار آیین مندان و اجرا گران این شیوه نمایشی با مناسبت های ایام پر برکت ماه میهمانی خدا پیدا کرد؛ اما ایرانیان همواره ثابت کرده اند که در سیر تحولات تاریخی، جهت تطبیق آیین ها، سنن و مراسم خود و همچنین ارتقاء و ارتباط خرده فرهنگ های خود با فرهنگ ها و روایت‌های دینی و مذهبی همواره دست پُر و بالایی در اجرای آیین های نمایشی داشته اند.

 

گواه این مدعا رفتار «گوسانان» و «حماسه خوانان» به عنوان کهن ترین راویان و نمایشگران آیین‌های ملی ایرانیان پیش از اسلام و تبدیل و تطبیق نمایش‌های آیینی و ملی با شعار دینی و مذهبی است که شمایل آنرا می‌توان در رفتارهای آیینی و نمایشی چون «شروه خوانان»، «مقتل خوانان» و «تعزیه گردانان» بعد از ورود اسلام به کشور پهناورمان رصد کرد.

 

استاد جمشید ملک پور در کتاب «رفتارهای آیینی و نمایشی ایران زمین به روایت تاریخ» درباره جایگاه و تلفیق رفتار آیینی هنر «نقالی» با آموزه‌ها و شعائر دینی و مذهبی که تجلی آنرا در مناسبت ها و ماه های مذهبی مانند محرم، صفر و رمضان شاهد هستیم آورده: «مومنان و روزه داران در گذشته و در زمان رونق داشتن قهوه خانه ها و چنین مکان هایی در فرهنگ عامیانه مردم، در شب های ماه مبارک رمضان در این فضاها دور هم جمع می شدند و در این میان هنرمندان نقال با همان شیوه حماسی و روایی نقالی به جای بازتاب داستان های شاهنامه، این بار داستان های حماسی و مذهبی را برای روایت انتخاب می کردند.

 

داستان نبرد خیبر و کندن در خیبر با دستان حضرت علی (ع)، نبرد بدر، احد و خندق، داستان های صدر اسلام و جنگ های مسلمانان با اعراب جاهلیت و نحوه رشادت و شهادت ائمه معصومین (ع) از جمله مهمترین داستان ها و روایت ها نقالان در ایام ماه مبارک رمضان است که توسط نقل نقالان به فرهنگ ایرانی وارد شده و تا امروز نیز کمابیش به سیر تطور و تحول خود ادامه داده است.

 

به سبب اینکه اغلب این برنامه های نقل و نقالی در شب های ماه مبارک رمضان و در محیط های عمومی صورت می پذیرفت و اغلب تا ساعت های نخستین بامداد و اذان صبح به طول می انجامید، هر بار یکی از مومنان و روزه داران بنا به نذری که از پیش داشته با تهیه غذایی ساده مانند نان و خرما یا نان و پنیر و چای، سحری روزه داران را نیز تقبل می کند و این چنین آیین ضیافت الهی با همراهی آیین های نمایش باستانی ایران در هم می آمیزد.»

منبع: ایرنا