«التبیان فی تفسیرالقرآن» را نخستین تفسیر کامل شیعه دانستهاند که در بغداد و در دوران آلبویه تدوین شده است. این تفسیر ترکیبی گزینششده از مهمترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی و تفسیری شیعه و سنی است.
«التبیان فی تفسیرالقرآن» را نخستین تفسیر کامل شیعه دانستهاند که در بغداد و در دوران آلبویه تدوین شده است. این تفسیر ترکیبی گزینششده از مهمترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی و تفسیری شیعه و سنی است.
تبیان، تفسیری کامل بر تمام اجزا و آیات قرآن است و به جز نقل روایات ائمه، آرای دیگر مفسران طبقات نخستین چون قتاده و ابنعباس به وفور در آن آمده و نویسنده به تمامی علوم و فنون متعلق به تفسیر همچون صرف، نحو، اشتقاق، معانی و بیان، حدیث، فقه، کلام، تاریخ و حتی علوم طبیعی توجه داشته است. این تفسیر با دور شمردن امکان هرگونه تحریف، زیادت یا نقصان در قرآن، در عین دفاع از آموزههای فقهی، کلامی و تفسیری شیعه از مذمت خلفا، صحابه و عموم اهل سنت پرهیز میکند.
شیخ طوسی در مقدمه التبیان انگیزهی خود را از تألیف این تفسیر چنین بیان میکند: «برخی از مفسران، بیش از اندازه سخن را به درازا کشاندهاند مانند طبری، و گروهی به اختصار و نقل معنا اکتفا نمودهاند و برخی حدوسط را گرفتهاند و آنچه را فهمیدهاند توضیح دادهاند و از ندانستهها گذشتهاند مانند زجاج و فراء که تمام همت مصروف ادبیات نموده و یا مفضل بن سلمه که به لغت و اشتقاق پرداخته است و متکلمین مانند ابوعلی جبائی در عقاید بحث نمودهاند و گروهی چون بلخی محور تفسیریاش فروعات فقهی و موارد مورداختلاف میان فقها میباشد. بهترین کسی که در این مورد اعتدال را دنبال نموده ابومسلم اصفهانی و علی بن عیسی رمانی است هرچند بسیاری از غیرضروریات را نیز مورد بحث و تفسیر قرار دادهاند. شیعه از دیرباز دنبال تفسیری بوده که شامل جمیع فنون قرآن باشد و نیز پاسخگوی شبهات مکاتب مادی باشد در عین اینکه بیانگر استدلال فقهای امامیه باشد.»
در این تفسیر برای نخستین بار عالمی شیعی در تفسیر خود از مفسران اهل سنت نام برده، برخی از آنها را نقد کرده و برخی را ستوده است. از اشعار شاعران جاهلی یا مخضرمی، اقوال لغویان و نحویان، قرائت قراء سبعه و غیرسبعه بهره برده و به آثار فقهی و مکتوبات کلامی اشاره کرده و حتی از بسیاری مفسران دورههای نخست اغلب با گرایش غیرشیعی مطالبی نقل و گاه نقد کرده است. تفاسیر کلامی معتزله و آثار و مکتوبات کلامی ایشان از مهمترین منابع شیخ طوسی در تبیان بوده است.
«این تفسیر محصول ذهن پویا، نقاد و جامعنگر شیخ طوسی در عصر خود در بغداد بوده است. بدیهی است عنصر زمان و مکان در تاریخ اندیشه و علوم، اساسیترین کلید برای فهم تفاوتها و تحولات علوم بهشمار میآید. مجموعۀ شرایط زمانی و مکانی قرن چهارم و پنجم هجری در بغداد، علاوه بر نیازها، تنگناها و پرسشهای اساسی علوم اسلامی در آن زمان، تفسیر التبیان شیخ طوسی را یکسره متفاوت از تمام تفاسیر پیش - طوسی ساخته است بهگونهای که میتوانیم بهوضوح آن را ترکیبی گزینششده از مهمترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی، تفسیری شیعه و سنی در حوزۀ قرآن و در عصر شیخ طوسی بدانیم.» طبرسی در ستایش تبیان مینویسد: «تبیان کتابی است که نور حقیقت از آن میتابد و چهره صداقت بر آن جلوهگر است. از نظر لفظ واجد لغات وسیعی است. هم به گردآوری مطالب پرداخته و هم نقاط مبهم را توضیح داده و حق مطلب را ادا نموده است. این کتاب راهنمای من است که از پرتو آن بهرهمند میشوم و از روش آن پیروی میکنم.» شیخ طوسی التبیان را بر چهار پایه استوار کرد؛ هرچه علم آن مختص به خداوند است؛ آنچه ابهامی ندارد و واضح و مبین است و با قرآن موافق است؛ آنچه جزئیات و احکامش از ظاهرش فهمیده نمیشود؛ آنچه لفظ مشترک دارد و باید از قول معصومین در این زمینه استمداد گرفت.
منبع: سازندگی