نخستین تفسیر کامل شیعی

«التبیان فی تفسیرالقرآن» را نخستین تفسیر کامل شیعه دانسته‌اند که در بغداد و در دوران آل‌بویه تدوین شده است. این تفسیر ترکیبی گزینش‌‏شده از مهم‌ترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی و تفسیری شیعه و سنی است.

 

«التبیان فی تفسیرالقرآن» را نخستین تفسیر کامل شیعه دانسته‌اند که در بغداد و در دوران آل‌بویه تدوین شده است. این تفسیر ترکیبی گزینش‌‏شده از مهم‌ترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی و تفسیری شیعه و سنی است.

 

تبیان، تفسیری کامل بر تمام اجزا و آیات قرآن است و به جز نقل روایات ائمه، آرای دیگر مفسران طبقات نخستین چون قتاده و ابن‏عباس به وفور در آن آمده و نویسنده به تمامی علوم و فنون متعلق به تفسیر همچون صرف، نحو، اشتقاق، معانی و بیان، حدیث، فقه، کلام، تاریخ و حتی علوم طبیعی توجه داشته است. این تفسیر با دور شمردن امکان هرگونه تحریف، زیادت یا نقصان در قرآن، در عین دفاع از آموزه‏های فقهی، کلامی و تفسیری شیعه از مذمت خلفا، صحابه و عموم اهل سنت پرهیز می‏کند.

 

شیخ طوسی در مقدمه التبیان انگیزه‏ی خود را از تألیف این تفسیر چنین بیان می‏کند: «برخی از مفسران، بیش از اندازه سخن را به درازا کشانده‏اند مانند طبری، و گروهی به اختصار و نقل معنا اکتفا نموده‏اند و برخی حدوسط را گرفته‏اند و آنچه را فهمیده‏اند توضیح داده‏اند و از ندانسته‏ها گذشته‏اند مانند زجاج و فراء که تمام همت مصروف ادبیات نموده و یا مفضل بن سلمه که به لغت و اشتقاق پرداخته است و متکلمین مانند ابوعلی جبائی در عقاید بحث نموده‏اند و گروهی چون بلخی محور تفسیری‏اش فروعات فقهی و موارد مورداختلاف میان فقها می‏باشد. بهترین کسی که در این مورد اعتدال را دنبال نموده ابومسلم اصفهانی و علی بن عیسی رمانی است هرچند بسیاری از غیرضروریات را نیز مورد بحث و تفسیر قرار داده‏اند. شیعه از دیرباز دنبال تفسیری بوده که شامل جمیع فنون قرآن باشد و نیز پاسخگوی شبهات مکاتب مادی باشد در عین اینکه بیانگر استدلال فقهای امامیه باشد.»

 

در این تفسیر برای نخستین بار عالمی شیعی در تفسیر خود از مفسران اهل سنت نام برده، برخی از آنها را نقد کرده و برخی را ستوده است. از اشعار شاعران جاهلی یا مخضرمی، اقوال لغویان و نحویان، قرائت قراء سبعه و غیرسبعه بهره برده و به آثار فقهی و مکتوبات کلامی اشاره کرده و حتی از بسیاری مفسران دوره‏های نخست اغلب با گرایش غیرشیعی مطالبی نقل و گاه نقد کرده است. تفاسیر کلامی معتزله و آثار و مکتوبات کلامی ایشان از مهم‏ترین منابع شیخ طوسی در تبیان بوده است.

 

«این تفسیر محصول ذهن پویا، نقاد و جامع‏نگر شیخ طوسی در عصر خود در بغداد بوده است. بدیهی است عنصر زمان و مکان در تاریخ اندیشه و علوم، اساسی‏ترین کلید برای فهم تفاوت‏ها و تحولات علوم به‏شمار می‏آید. مجموعۀ شرایط زمانی و مکانی قرن چهارم و پنجم هجری در بغداد، علاوه بر نیازها، تنگناها و پرسش‏های اساسی علوم اسلامی در آن زمان، تفسیر التبیان شیخ طوسی را یکسره متفاوت از تمام تفاسیر پیش - طوسی ساخته است به‌گونه‌ای که می‌توانیم به‌وضوح آن را ترکیبی گزینش‏شده از مهم‏ترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی، تفسیری شیعه و سنی در حوزۀ قرآن و در عصر شیخ طوسی بدانیم.» طبرسی در ستایش تبیان می‏نویسد: «تبیان کتابی است که نور حقیقت از آن می‏تابد و چهره صداقت بر آن جلوه‏گر است. از نظر لفظ واجد لغات وسیعی است. هم به گردآوری مطالب پرداخته و هم نقاط مبهم را توضیح داده و حق مطلب را ادا نموده است. این کتاب راهنمای من است که از پرتو آن بهره‏مند می‏شوم و از روش آن پیروی می‏کنم.» شیخ طوسی التبیان را بر چهار پایه استوار کرد؛ هرچه علم آن مختص به خداوند است؛ آنچه ابهامی ندارد و واضح و مبین است و با قرآن موافق است؛ آنچه جزئیات و احکامش از ظاهرش فهمیده نمی‏شود؛ آنچه لفظ مشترک دارد و باید از قول معصومین در این زمینه استمداد گرفت.

منبع: سازندگی