مسجد جامع ابرکوه یکی از شاهکارهای معماری ایران با پنج محراب است که به اعتقاد عوام دارای دو قبله، یکی به سوی بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه است ولی چنین نیست.
.jpg)
مسجد جامع ابرکوه یکی از شاهکارهای معماری ایران با پنج محراب است که به اعتقاد عوام دارای دو قبله، یکی به سوی بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه است ولی چنین نیست.
مساجد جامع از دیرباز در اغلب شهرها پیرامون میادین اصلی شهر یا اماکن عمومی اکثر اجتماعات مردم در آن بوده، ایجاد می‌شده و پذیرای نمازگزاران بوده است.
مسجد جامع ابرکوه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در مجاورت میدان اصلی شهر که به میدان امام حسین (ع) موسوم است، واقع شده است.
مسجد جامع ابرکوه با قدمت قرن چهار هجری
در کتاب فارس‌نامه ابن‌بلخی که مربوط به ابتدای قرن شش هجری است، ابرکوه و مسجد جامع آن این چنین معرفی شده است: «ابرکوه، شهرکی کوچک است، هوای آن معتدل است، آب آن هم روان باشد و میوه بسیار باشد و جایی خوش است و آبادان است و جامع و منبر دارد»، که منظور از جامع، همان مسجد جامع است.
وجود برخی از نشانه‌های موجود در این بنای باشکوه چهار ایوانی که دهلیزها و شبستان‌های متعددی دارد، مؤید این است که ساخت اولیه آن به قرن چهارم هجری بازمی‌گردد. مسجد در دوره ایلخانی به شکل کنونی درآمده و آثار دوره‌های مختلف از پیش از اسلام تا قرون ۱۳ و ۱۴ هجری در آن قابل مشاهده است.
هسته اصلی بنای مسجد روی یک پلان مستطیل شکل قرار دارد و ورودی آن به صحن بزرگی گشوده می‌شود که با بدنه‌هایی در چهار طرف، محصور شده است. به روی رواق‌ها، غرفه‌ها و فضاهای متصل به هم قرار گرفته و زیبایی و تناسب هر چه تمام‌تر صحن با ارتفاع بدنه آن به چشم می‌آید.
مرمت مسجد به دستور سلطان ابوسعید ایلخانی
«سلطان ابوسعید ایلخانی» در دوران سلطنت خود در قرن هشتم هجری، مسجد را مورد تعمیرات اساسی قرار داده است. در همان دوران یک محراب با گچ‌بری‌هایی زیبا در ایوان شرقی مسجد نصب شده که امروزه این محراب باشکوه بسیاری از نظرها را به خود جلب می‌کند.
محراب ایوان شرقی که یکی از پنج محراب این مسجد با عرض ۴.۲۴ متر است که با انواع نقوش اسلیمی و گیاهی به همراه کتیبه‌هایی با خطوط نسخ و کوفی به شیوه گچ‌بری تزئین شده است. سه محراب دیگر مسجد از جنس سنگ مرمر و آهک و یک محراب نیز از جنس کاشی ساده است.
محراب اصلی و سنگی این مسجد که دارای دو ستون تزئینی زیبا از جنس مرمر است، اکنون در میان تالار مرکزی گنجینه اسلامی موزه ایران قرار دارد.
اصلاح محراب اولیه با ساخت محرابی به سوی کعبه
هم‌اکنون در یکی از بخش‌های مسجد دو محراب در کنار یکدیگر قرار دارد که برخی از عوام معتقدند که محراب اول به سمت بیت‌المقدس بوده و این مسجد دارای دو قبله است اما بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که محراب اولیه از نظر طول و عرض جغرافیایی، بیت‌المقدس را نشان نمی‌دهد و علم جغرافیا این باور را رد می‌کند.
در حقیقت محراب دوم این مسجد که همانند بناهای مغولی ساخته شده با جهت قطب مغناطیسی شمال دارای ۴۵ درجه اختلاف است و سمت مکه را نشان می‌دهد و به نظر می‌رسد برای اصلاح محراب اول ساخته شده است.
برخلاف تصور غلط عوام، تعدد محراب‌ها در مسجد دلیل بر تعدد قبله نیست بلکه به این خاطر بوده که وقتی جمعیت فراوانی در مسجد حضور دارند و پراکنده هستند، افراد به راحتی در هر نقطه از مسجد قرار دارند بتوانند جهت قبله را تشخیص دهند.
چله‌نشینی عرفا و دانشمندان در مسجد جامع
در رواق‌های مسجد و روی سقف آن، نقاشی‌هایی به رنگ آبی دیده می‌شود که متعلق به سال‌های بسیار دور است.
در قسمت قدیمی مسجد فضایی وجود دارد که در قدیم به «تاریک‌خانه» مشهور و محلی برای چله‌نشینی یا عبادت عرفا، بزرگان، دانشمندان و علما بوده است. یکی از پنج محراب این مسجد نیز در قسمت تاریک‌خانه است.
در تاریخ ابرکوه آمده است که عزیز الدین نسفی در تاریک‌خانه این مسجد چله‌نشینی کرده و کتاب «انسان کامل» را در این مدت تکمیل کرده است.
حجاری نام «محمد» و «علی» روی سنگ محراب
این مسجد همچنین دارای گرم‌خانه‌ای است که بر دوش ستون‌های هشت ضلعی استوار است و هلال‌های موزون، سقف ضربی و مقرنس‌های گچی و انحناها، زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
در گرم‌خانه‌ی مسجد، دو سنگ محراب ساده و پوشیده از کاشی‌های فیروزه‌ای است که با سادگی کل مجموعه پیوندی ناگسستنی دارد. از جمله آرایه‌های موجود در گرم‌خانه، سنگ قبری است حجاری شده که بر روی آن آیاتی از کتاب حکیم حک شده است.
در سمت غربی مسجد هم محرابی از سنگ مرمر با تزئینات فراوان است که دارای نقش ستاره شش پر با حاشیه‌ای از گلبرگ‌هایی با کوفی بنایی روی هر یک نام «محمد» نگاشته شده است.
در پایین سنگ و در حاشیه لوزی شکلی که گرداگردش را گل‌ها و بوته‌ها آراسته‌اند نیز چهار مرتبه نام «علی» به چشم می‌خورد و دور تا دور محراب را نیز کتیبه‌ای به خط نستعلیق در برگرفته است.
انتقال آثار ارزشمند مسجد به موزه ایران باستان
برخی از پی‌های مسجد و جهت محفوظ ماندن از آسیب در قاب‌های شیشه‌ای محصور شده است که داخل یکی از این پی‌ها، قبله نمایی منقش به کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای مشاهده می‌شود که از جمله زیبایی‌های مسجد است.
در مسجد جامع آثار بسیار ارزشمند و گران‌قیمتی مانند لوح‌های بسیار قدیمی وجود داشته است که در سال ۱۳۱۶ به موزه ایران باستان در تهران منتقل می‌شود.
آب‌انبار، سرداب و وضوخانه در میان صحن مسجد و در زیرزمین بوده است که با یک سقف بسیار بزرگ پوشیده شده است که این سقف امروز به صورت برجسته در میان مسجد قابل مشاهده است.
گلدسته‌های مسجد از قدیم‌الایام دو قسمت بوده است که قسمت بالایی آن در اثر گذر زمان و تغییرات جوی تخریب و قسمت پایین آن باقی مانده بود. البته در بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ قسمت بالایی گلدسته مجدداً بازسازی شد.
طاق‌های دو لایه‌ای مسجد جامع به دهانه ۷ متر
حاج امیر معمارزاده متولد سال ۱۲۹۸ که از بچگی به همراه پدر خود به بنایی مشغول بوده و یکی از استادکارهایی است که سقف‌ها و طاق‌های مسجد جامع ابرکوه را ساخته است، می‌گوید: طاق‌های مسجد به صورت دو لایه‌ای (دو آجره) با ضخامت ۴۰ سانتی‌متری و دهانه ۷ متری ساخته شده است.
البته ذکر این نکته نیز در این رابطه حائز اهمیت است که قسمت‌هایی از سقف مسجد که محل تجمع نمازگزاران نیز می‌باشد، دچار آسیب‌های شدید شده که نیازمند مرمت و بازسازی است.
منبع: ایسنا