چهارشنبه سوری، جشن عروج ارواح مردگان به عالم زندگان

 

دبا: کتاب «چهارشنبه سوری، جشن عروج ارواح مردگان به عالم زندگان» تالیف علی بلوکباشی منتشر شد.

چهارشنبه سوری پدیده ای فرهنگی است که هر ساله در آخرین روزهای پایانی سال بستر اجتماعی گسترده ای برای بازسازی و نمایش و تکرار یک خاطرۀ جمعی از یک جشن کهن سنتی را در فضای زمانی خاص فراهم می کند، و عرصۀ مناسبی را برای جلوه گر ساختن کنش های شادگونه و نشاط انگیز مردم آماده می سازد.

 

مفهوم چهارشنبه سوری ساختاری نمادین معنادار در کنش های آئینی مردم داشته و در طول چندین نسل علی رغم تغییر نظام های حکومتی و سیاسی در تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران در فرهنگ مردم حفظ شده و به روزگار کنونی رسیده است. عناصر ساختاری مراسم چهارشنبه سوری برتابندۀ مجموعه ای از رفتارهایی هستند که در فرآیند تاریخی با باورهای عامیانۀ تودۀ مردم ایران در هم تنیده و در آستانۀ گذار زمان از یک سال خورشیدی به سالی دیگر نمود یافته اند. جوهرۀ این جشنوارۀ فرهنگی، تافته ای است بافته از جنس و تار و پود فرهنگ جشن های دیگر ایرانی، به ویژه جشن نوروزی در تاریخ فرهنگ سنتی ایران. راز ماندگاری و تداوم این جشن نیز همچون جشن های شب یلدا و نوروز و سده، به فضای زمانی و طبیعی کیهان از سویی، و به مجموعۀ اعتقادات و باورهای مردم دربارۀ قداست این امر فرهنگی و اعتقاد به بازگشت ارواح مردگان در عالم خاکی در آخر سال و آغاز سال نو از سوی دیگر، پیوند دارد. به گفتۀ بیمن، یکی از انسان شناسان ایران پژوه، جشن های ایرانی به طور کلی برتابندۀ جوهرۀ فرهنگ تمدن ایرانی است که در آن ها کنش های جشنوارگی کنشوران مجموعه ای از نمادها، باورها و نهادهای فرهنگی ایرانی را پاسداری می کنند.

 

چهارشنبه سوری جشن تکرار زمان گذشته و حضور دوبارۀ آن در زمان حال است. مردم هر ساله در این جشن با کنش های شادمانۀ خود زمان گذشته را در زندگی خود بازسازی و دوباره تجربه می کنند و شادی و نشاط خود را در گروه های اجتماعی از هر قوم و ففرهنگ و زبان در کنش های آیینی گوناگون متجلی می سازند. از ویژگی های بنیادین و نمادین آشکار این جشن، افروختن آتش در هر خانه و کوی و برزن و محله های شهر و روستا است.

 

رسم افروختن آتش در شب چهارشنبه سوری، این جشن با مناسک کهن آتش افروختن در جشن هایی مانند نوروز (در سر سال نو)؛ آذر جشن ( در شب آغاز زمستان و سال نو در ایران باستان)؛ و سده (در دهم بهمن ماه، شب آغاز چلۀ کوچک و پایان چلۀ بزرگ زمستان در تقویم کنونی) پیوند می دهد. رسم افروختن آتش و بازی با آتش چنان در فرهنگ چهارشنبه سوری نهادینه شده است که هرگز نمی توان حضور آتش را در جشن نادیده انگاشت، یا آن را از جشن حذف کرد. با توجه به تغییرات و تحولات فرهنگی بسیار در مراسم و آداب بازماندن و تداوم پدیدۀ افروختن آتش در آن تا این روزگار نشان از برخورداری این سنت از یک واقعیت معنوی مبتنی بر عقلانیت جمعی دارد.

 

رسم افروختن آتش در جشن های مربوط به آغاز فصل یا در پایان سال پیشینه ای بسیار کهن در فرهنگ ایران داشته و اصل و بنیان و خاستگاه این گونه جشن ها به مجموعۀ جشن های رایج در فرهنگ اقوام هند و اروپایی باز می گردد. افروختن این آتش به خصوص در شب چهارشنبۀ آخر سال به دورۀ اسلامی و رواج هفته در گاهشماری اسلامی باز می گردد و تاریخ زمان تداول آن نیز در این شب چندان روشن و معلوم نیست. در دورۀ باستان رسم افروختن آتش به نشانۀ آندن نوروز در جشن آخرین شب سال، و بنابر گزارشی از سدۀ چهارم هجری قمری، در شبی از روزهای پایانی سال به نام «جشن سوری» سنت بوده است. هنوز هم افروختن آتش در شب نوروز در میان برخی از اقوام ایرانی، به ویژه اقوام کرد و لر و شماری از پاره فرهنگ های روستایی ایران بازمانده است، در حالی که در بیشتر نقاط ایران و حتی در پاره ای از حوزه های جغرافیایی فرهنگ ایران زمین در سرزمین های دیگر، جایش را به آتش افروزی در شب چهارشنبه سوری داده است.

در فرایند تغییر و تحول در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعۀ ایرانی و سبک و شیوۀ زندگی مردم، دگرگونی محسوسی در ساختار فرهنگی – اجتماعی چهارشنبه سوری و الگوی رفتاری و عقیدتی مردم نیز پدید آمد و بسیاری از باورها و رفتارهای عامیانۀ رایج در جامعه های سنتی کهن از میان رفتند، یا صورت و معنای نمادین پیشین خود را از دست دادند و با شکلی تازه و معنا و مفهومی دیگر تداوم یافتند. جشن چهارشنبۀ آخر سال بُنی اسطوره ای – اعتقادی در فرهنگ کهن ایرانی داشته و با باور ایرانیان در استقبال از عروج ارواح مردگان به عالم زندگان در آخر زمان، و پیش از آمدن سال نو در پیوند بوده است. در کتاب این پدیدۀ فرهنگی -  اجتماعی از جنبه های گوناگون تاریخی، اسطوره ای – آئینی، زبانی و نشانه شناختی مطالعه و بررسی و تحلیل، و از شماری کنش های نمادین آن رمزگشایی شده است.

چهارشنبه سوری، جشن عروج ارواح مردگان به عالم زندگان در چهار بخش و 13 فصل  به ترتیب زیر نگاشته شده است:

بخش نخست / گاه شماری

فصل یکم / نگاهی به ماه و هفته در ایران

 

بخش دوم / چهارشنبه سوری

فصل دوم / ساختار لفظی و معنایی چهارشنبه سوری

فصل سوم / خاستگاه تاریخی – آئینی جشن

فصل چهارم / ساختار فرهنگی – اعتقادی

فصل پنجم / ایزدان برکت بخش

 

بخش سوم / کنش های آئینی

فصل ششم / آئین های تطهیر

فصل هفتم / نمایش حضور نمادین ارواح مردگان

فصل هشتم / پیش بینی آینده

فصل نهم / بلاگردانی

فصل دهم / جادوزدایی و باطل کردن سحر

فصل یازدهم / سفرۀ چهارشنبه سوری

 

بخش چهارم / کنش های تفریحی – الحاقی

فصل دوازدهم / نمایش آتش

فصل سیزدهم / آتشباری و هنجارشکنی سنت ها

 

« چهارشنبه سوری، جشن عروج ارواح مردگان به عالم زندگان» تالیف علی بلوکباشی، در 210صفحه، شمارگان 1100نسخه و بهای 40 هزار تومان از سوی نشر گل آذین منتشر شده است.