فرهنگ مردم خراسان جنوبی پر است از باورها و آیین هایی که ریشه در خشکسالی این سرزمین دارد و مردم این خطه زمانی که خود را در برابر قهر طبیعت بی سلاح می دیدند دست به دامن این باورها و سنت ها می زدند.
.jpg)
فرهنگ مردم خراسان جنوبی پر است از باورها و آیین هایی که ریشه در خشکسالی این سرزمین دارد و مردم این خطه زمانی که خود را در برابر قهر طبیعت بی سلاح می دیدند دست به دامن این باورها و سنت ها می زدند.
با مطالعه فرهنگ عامه استان افسانه ها، باورها و آیین های بسیاری را می توان یافت که ریشه درخشکسالی این سرزمین و طلب باران از سوی مردم دارد.
ارزش حیاتی باران به خصوص برای کشاورزان و دامداران سبب شده تا همیشه چشم به آسمان دوخته و در انتظار بارش باران باشند و آن گاه که چشمه های آسمان به روی زمین بسته می شد و قهر طبیعت زندگی مردم را دچار چالش می کرد، باورها و سنت ها در زندگی مردم نمایان تر می شد.
اغلب مراسم تمنای باران در خراسان جنوبی رنگ و بوی مذهبی داشته که با راز و نیاز و تضرع به پیشگاه خداوند برگزار می شده به طوری که در نماز طلب باران معمولا مردم سه روز روزه می گرفتند و در بیابان و زیر آسمان با پیشوایی علمایی شاخص این خطه نماز خوانده و از خداوند طلب باران می کردند.
جوانان این خطه نیز برای اینکه نهایت عجز و استغاثه و وضعیت تاسف بار خود را نشان دهند دور هم جمع می شدند و عروسکی با عنوان «اَتَلو مَتَلو» را از چوب درست می کردند و لباس های کهنه و مندرس را بر تن او می کردند.
عروسک را در دست گرفته و در کوچه ها راه می رفتند و عموما جلوی خانه متمولین محل، دسته جمعی با آهنگی موزون اشعاری را برای تمنای باران می خوانند.
مراسم «اَتَلو مَتَلو» یکی از آیین های خاص تمنای باران در استان خراسان جنوبی است و در فهرست آثار معنوی کشور با شماره 50 به ثبت رسیده است.
** اَتَلو مَتَلو
اتلو و متلو یکی از آیین های باران خواهی خاص خراسان جنوبی است که در بیشتر نقاط استان به منظور طلب باران انجام می شده است.
در این مراسم تعدادی از نوجوانان دور هم جمع شده و با تکه ای چوب که تکه های پارچه به دور آن بسته می شد عروسکی به نام اتلو درست می کردند و یک نفر آن را به دست می گرفت و با مراجعه به منازل مردم اشعاری از جمله اتالو، متالو، ای خدا باران کن، باران آبشاران کن، اتالوی ما تشنه شده، بر کوه و بر پشته شده (رفته)، آب غدیر (آبگیر) می خواهد، چمچمه شیر می خواهد، این نیم کوه لاله زار (است)، آن نیم کوه لاله زار (است)، خیمه زده ترک هزار، بلوچ ها سرمستند، کله ما را شکستند، با گاو بر بستند، ای خدا باران کن، بر چوب چوپانان کن، چوپان پنیر می خواهد، نان و پتیر می خواهد، ای خدا باران کن، باران آبشاران کن، گندم در زیر خاک است، از تشنگی هلاک است، باران می آید، گل می شود، گندم داران بی دل می شوند، یا رب بده تو باران، به حق شاه مردان.
**سنگ «درنک درنکو» در روستای خور
سنگ «درنک درنکو» یکی دیگر آداب و رسوم طلب باران در خراسان جنوبی است و در گذشته در روستاهای خور و به منظور طلب باران انجام می شد.
در این مراسم سنگی در داخل خندق روستا بوده و اهالی روستا هنگام خشکسالی با ساز و دهل به آن محل رفته و سنگ درنک درنکو را به ده برمی گرداندند و معتقد بودند که با انجام این کار باران می بارد.
** مسجد دعای باران در قاینات و میدان تمنای باران در بیرجند
در منطقه ای از قاین به نام دروازه فرخ آباد مسجد دعای باران بنا شده بود که آب انبار بسیار بزرگی دارد و در سال هایی که بارندگی کمتر بوده است گندم از خانه های اهالی جمع آوری می شد و دیگ های بزرگ غلور می گذاشتند و نذری می دادند و دعای طلب باران را با حالت زاری و گریه می خواندند.
هم اکنون نیز در اکثر سال ها به مدت یک هفته مراسم دعا و نیایش به همت مردم در این مسجد به نیت طلب باران از خداوند برگزار می شود.
همچنین احداث میدان تمنای بیرجند نمادی از آیین باران‌خواهی مردم این دیار است و اهمیت این سنت را در اذهان مردم زنده نگه می‌دارد که همچنان منطقه در خطر خشکسالی است و تمنای باران دارد.
**«چولی قزک» در فردوس و قاینات
آیین طلب باران در مناطق مختلف استان به طور تقریبی یکسان اما با نام های مختلف اجرا می شود در شهرستان قاینات و فردوس نیز ساخت عروسکی به نام چولی قزک مرسوم است که تا حدودی آیینی شبیه اتلو و متلو در سایر نقاط استان است.
چولی قزک مترسک و آدمک چوبی صلیب مانند برای آیین طلب باران در منطقه قاینات و فردوس است که کودکان و نوجوانان در روستاها با حرکت دادن آدمک به در منزل افراد مراجعه می کردند و اشعار زیر را می خواندند.
چولی قزک بارون کن، بارون بی پایون کن، گندم به زیر خاکه، از تشنگی هلاکه، گل های سرخ لاله، زتشنگی مناله، چولی قزک، بیا بیا، با ابرای سیا بیا،بارون بیا جر جر، تو ناودونا شر شر.
بعد از خواندن این اشعار صاحب خانه خوراکی های از جمله کشته زردآلو، بادام و گردو، توت خشک و قند و نبات را در جیب آدمک می ریخت و بعد از اینکه افراد به در خانه تمام افراد روستا مراجعه کردند، آنان مواد خوراکی را بین هم تقسیم می کردند و مقداری را نیز برای نیازمندان روستا می فرستادند.
**هفت فاطمه در روستای کرُه قاینات
در این مراسم سال‌هایی که آسمان بخیل می‌شود و باران نمی‌بارد؛ هفت نفر که نامشان فاطمه است و خوش‌نام‌تر از بقیه هستند، انتخاب می‌شوند.
آنها باید از هفت چشمه، هفت ریگ بیاورند و طی مراسمی ویژه، هفت فاطمه در جلو و دیگر زنان روستا پشت سر آنها به سوی زیارتگاه جوار روستا رفته و پیرامون مقبره می‌نشینند و برای هر ریگ، ذکری می‌خوانند و گریه می کردند.
این آیین احتمالا برگرفته از متون تورات مقدس باشد که زنان موقع پاشیدن بذر، گریه می‌کردند و گریه را نماد باران‌آوری می‌دانستند.
** آتش‌سوزی کله خری در قاینات
در گذشته به هنگام خشکسالی در برخی روستاهای قاینات تعدادی از بچه‌های روستا دور هم جمع می‌شدند و سر الاغی را بر بالای چوبی می‌گذاشتند و دسته‌جمعی به در‌ِ تمام منازل می‌رفتند و چنین می‌خواندند: کله خر هیزم میه، هر که بده پیر شه، هر که نده کور شه.
در این مراسم صاحب‌خانه مقداری هیزم به آنها می‌داد و پس از اینکه تمامی خانه‌ها را می رفتند و در بیرون از روستا هیزم‌ها را آتش می‌زدند و سر الاغ را در آن می‌انداختند تا بسوزد و باران ببارد.
در روستای پهنایی قاینات این مراسم به این نحو برگزار می‌شده که سر الاغی را تزیین می‌کردند و روی سینی می‌گذاشتند و بعد با ساز و دهل این جمجمه را به بیرون از روستا برده و آن را در چاه آبی می‌انداختند و آن‌گاه به شادی و پایکوبی می‌پرداختند و در پایان دعای طلب باران می‌خواندند و به روستا برمی‌گشتند.
**خواندن نماز طلب باران و پخت غلور
وقتی باران نبارد و خشکسالی بروز کند و تدبیرها به جایی نرسد، چاره آخر نیایش و درخواست نزول باران از درگاه خداوند است چرا که با تمنای باران در قالب نماز، ارتباط بین انسان و خالق بهتر برقرار می شود.
درخواست باران از طریق نماز باران از خداوند یک درس توحیدی و توجه دادن به قدرت و رحمت الهی است زیرا در خشکسالی و قحطی و بی آبی از دست هیچکس کاری بر نمی آید و تنها خداست که می تواند با فرستادن ابرهای باران زا رحمت خویش را بر سر مردم بگسترد.
نماز باران برای جلب رحمت خداوند همه ساله در شهرهای مختلف خراسان جنوبی برگزار می شود.
پختن غلور باران از شایع‌ترین مراسم باران‌خواهی خراسان جنوبی است در این آیین گروهی داوطلب شده و اقلام مورد نیاز را برای پخت غلور جمع‌آوری می‌کنند و پس از پختن غلور از خدا طلب باران و سپس غلور را بین حاضران تقسیم می‌کنند.
**رنگ و بومی مذهبی در آیین های باران خواهی
عضو هیئت علمی گروه جغرافیای دانشگاه بیرجند در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: در خراسان جنوبی مساله خشکسالی و نباریدن باران همیشگی بوده و آیین های باران خواهی با توجه به کمبود بارندگی از گذشته اجرا می شده است.
مفید شاطری افزود: آیین های جالب در این استان نشان دهنده این است که مردم همیشه در تمنای باران بوده اند.
وی عنوان کرد: آیین طلب باران در مناطق مختلف استان به طور تقریبی یکسان اما با نام های مختلف اجرا می شود به عنوان مثال در سربیشه و درمیان با نام اتلو و در فردوس و قاین چولی قزک از جمله آیین های مشابه باران خواهی است.
شاطری اظهار داشت: بیشتر مراسم های مربوط به تمنای باران رنگ و بوی مذهبی دارد و با راز و نیاز به پیشگاه خداوند برگزار می شود، مردم در این آیین ها واسطه ای بین خود و خدا قرار می دهند تا از این طریق رحمت خداوند شامل حال آنان شود.
وی مهم ترین و جالب ترین آیین طلب باران در خراسان جنوبی را عروسک «اتلو» ذکر کرد و گفت: چند سال است این آیین اجرا نمی شود یا به ندرت در سال هایی با خشکسالی زیاد در برخی روستاها اجرا می شود.
منبع: ایرنا