روزگاری که نفس هنر مانا از ایران باستان، به شماره افتاده

 

زهرا امیری: می گویند تهران شهر شیشه است، این را اکنون درک می کنم که وقتی کودک بودم حوالی منزلمان چند کارگاه شیشه گری و بلورسازی بود و من نمی دانستم که این محصولات زیبای دست ساز رنگارنگی که از این کارگاه ها بیرون می آید، قدمتی باستانی مربوط به دوران پیش از میلاد دارد.

در ایران باستان از میله های استوانه ای شیشه ای به قطر یک تا 2 سانتی متر برای پنجره استفاده می کردند که به طور مایل داخل چارچوب کنار هم چیده می شد. این میله ها در حفاری های چغازنبیل به دست آمده و نمونه این پنجره ها در موزه ایران باستان نگهداری می شود.

همچنین در تپه های قلعه کوتی شمال ایران و خرابه های تاریخی چغازنبیل و نیز در معابد مذهبی این ناحیه زیگورات که در فاصله سالهای 1265 تا 1245 قبل از میلاد ساخته شده، مقدار زیادی مهره های استوانه ای شیشه ای به دست آمده که آبی تیره بوده و امضای شیشه گران کاسیتی و عیلامی (ایلامی) بر روی آنها موجود است اما مهره های به دست آمده از قلعه کوتی در منطقه دیلمان ثابت می کنند که حداقل در هزاره اول قبل از میلاد، مهره و منجوق شیشه ای در ایران ساخته می شد.

نمونه عینی و خیره کننده صنعت شیشه گری در ایران پس از اسلام نیز؛ پنجره های رنگی مسجد نصیرالملک در شیراز است که به مسجد صورتی نیز شهره است و در سال 1255 در دوره قاجار در شهر شیراز ساخته شده است.

احتمالا با بردن نام مسجد نصیرالملک تصویری که از ذهنتان می گذرد این است که با توجه به موقعیت استراتژیک مسجد و توجه به نورگیری آن در طراحی، هنگام صبح، نوری خیره کننده و تاثیر گذار از شیشه های رنگارنگ مسجد به درون می تابد و گردشگران نیز گیج و سردرگم از این همه جلوه فریبنده، مانده اند که از کدام بخش لذت ببرند و چشم هایشان بر شیشه های رنگی دوخته شده و مسحور مانده است.

این شیشه ها با هنر گره چینی ساخته شده است که در ساخت آن از شیشه های رنگی برش خرده، استفاده می شود و قطعات توسط نوارهای چوبی به یکدیگر متصل می شوند. ریشه این هنر در ایران دینی بوده و در ابتدا بیشتر در بناهای مذهبی از آن استفاده می شده است. در واقع این هنر تلفیقی از شیشه و فلز با نقوش هندسی است که در فرم هایی خاص متبلور می شود.

شواهد تاریخی می گوید که خاستگاه شیشه سازی بین النهرین است چرا که در این منطقه ماسه و قلیا برای ساخت شیشه در کنار هم قرار داشتند.

گسترش وسیع تجارت سنگ طبیعی شیشه در بین قبایل و مردم تمدن های باستانی ساکن در کناره شرق مدیترانه، مصر، سوریه و بین النهرین بود که اغلب برای ساخت مهره و منجوق های تزیینی و نیز قطعات نوک تیز روی نیزه های چوبی برای دفاع و شکار بوده است.

شیشه گران در طول تاریخ، مرتبه ای در مقام کیمیا گران داشتند چرا که کوره ساده و سوزان آنها از مواد اولیه، محصولی زیبا و شفاف تولید می کرد که مورد تقاضای اکثر مردم بود.

آنها اغلب در بین اقوام و ملل مختلف از ارزش والایی برخوردار بودند، به طوری که در رم باستان از هرگونه مالیات معاف و حتی در فرانسه این هنر جزو حرفه نجبا و اشراف بود و صاحبان این حرفه در بهترین مناطق شهر خیابان‌های مخصوص به خود داشتند.

شیشه گری به قول استادکاران این حوزه، هنر است نه صنعت؛ و ذهن زیباپسند بشر از همان قبایل ابتدایی مجذوب این هنر شده است. برای ساخت محصولات شیشه‌ای به مهارت و تجربه بسیار نیاز است و برای خلق آن باید هنرمند در کنار حرارت سخت و طاقت فرسای آتش، عشق و هنر را در هم آمیزد تا محصولی خیره کننده خلق کند.

در همین راستا به سراغ استخوان دارترین فرد این حوزه در ایران رفتیم که از شش سالگی وارد شیشه گری شده و یک تاریخچه را پشت سر خود دارد. خانواده او بیش از یک قرن این هنر را در ایران زنده نگاه داشته است و خود نیز بیش از نیم قرن در زمینه شیشه گری دَمی، فعالیت می کند.

محمدحسین فانوسچی پیشکسوت شیشه گر علمی - دَمی، پدر و پدربزرگش نیز استاد شیشه گری بوده اند و پدربزرگش نخستین کارخانه بلورسازی را در لاهیجان راه اندازی کرد و چندین کارخانه بلورسازی را نیز در تهران به راه انداخت.

 

** هزینه های هنگفت تولید صنایع دستی شیشه

وی در گفت و گو با خبرنگار فرهنگی ایرنا می گوید: شیشه سازی با ایران پیوندی عمیق دارد اما در حال حاضر هزینه‌های تولید شیشه بسیار بالاست. مواد اولیه گران و بازار فروش ضعیف است. هزینه های مواد اولیه مرغوب بسیار گزاف است و دستمزد کارگر، مخارج جاری و هزینه‌های مصرف انرژی همچون گاز رقم هنگفتی را بر دست هنرمند می گذارد.

فانوسچی می افزاید: پیدایش شیشه به 3500 تا 4هزار سال قبل در بین النهرین، سوریه و مصر بازمی گردد. خاستگاه این هنر در بین النهرین بود.

این هنرمند اظهار داشت: شیشه به طور طبیعی از عصر حجر در دوران باستان وجود داشت که مردم در قبایل و تمدن های باستانی از آن استفاده می کردند.

فانوسچی توضیح داد: تاریخ می گوید 4هزار سال پیش مردم بین النهرین و تمدن های اطراف آن، اولین تجربه ذوب شیشه را داشتند. بعد از اینکه دو تمدن ایران و یونان ایجاد شد، شیشه سازی از مصر به یونان و از بین النهرین به ایران آمد و در دوران آریایی ها، شیشه سازی در خوزستان و ایلام به دلیل مجاورت با بین النهرین رونق گرفت.

وی ادامه داد: سپس دَم اختراع شد و تحولی در شیشه گری بوجود آمد که انسان توانست داخل شیشه بدمد و به آن شکل دهد. ایران نیز تبدیل به مرکز شیشه سازی شد و در دوران ساسانیان شیشه گری در ایران توسعه یافت و تراش شیشه و قالب شیشه در این دوران بوجود آمد.

فانوسچی اضافه کرد: مهره های شیشه ای بسیاری در تپه های مارلیک و چغازنبیل به دست آمده است، این هنر در دوره سلجوقی ها نیز رشد بسیاری یافت اما پس از حمله مغول ها شیشه گری در ایران رو به افول گذاشت.

وی با بیان اینکه هنر شیشه گری اکنون در ایران جایگاه متزلزلی دارد، اظهار داشت: چند ضربه اساسی به شیشه گیری ایران خورده است، که از آن جمله می توان به واردات محصولات و صنایع دستی شیشه چینی اشاره کرد که این هنر را در ایران رو به نابودی کشاند.

 

**95 درصد نقش جهان در تسخیر چینی هاست

این پیشکسوت شیشه گری افزود: فاجعه را برایتان این گونه توضیح دهم که میدان امام نقش جهان در شهر اصفهان که باید آینه تمام نمای صنایع دستی ایران باشد، دارای 95 درصد صنایع دستی، چینی است. باورکردنی نیست، میناکاری ها و قلم زنی های چینی و بسیاری صنایع دستی که فقط در ایران تولید می شود، چینی است. من بارها این موضوع را فریاد زده ام.

فانوسچی توضیح داد: در دوران جنگ تحمیلی به دلیل اینکه واردات ممنوع شده بود، باعث شد شیشه گری در کشور رونق یابد. در آن هنگام بیشتر کارخانه دارها بدنبال طراحی ها و ایده های مختلف رفتند و ما حتی برای کشورهای همجوار خودمان همچون پاکستان صادرات محصولات شیشه داشتیم.

وی با بیان اینکه پیش از آغاز جنگ تحمیلی صادرات صنایع دستی شیشه بسیاری به کشورهای آسیای میانه، آفریقایی، کشورهای خلیج فارس و حتی اروپایی انجام می شد، گفت: شرکت هایی صادراتی محصولات صنایع دستی شیشه ای ما را خریداری کرده و در کشورهای دیگر آن را عرضه می کردند اما پس از تحریم ها، چین بازار ایران را به تسخیر خود درآورد و آن را نابود کرد.

این هنرمند گفت: زمانی ترکیه محصولات شیشه بی کیفیتی را تولید می کرد اما اکنون این کشور نیز تبدیل به قطب شیشه شده است.

وی عدم حمایت از هنرمندان و صنعتگران شیشه گر را دلیل افول این هنر در کشور ذکر کرد و اظهار داشت: برخی می گویند شیشه گران نیز همت نکردند، باید به آنها یادآور شوم وقتی هنرمندی توان تامین مخارج زندگی خود را ندارد، نمی تواند زمان زیادی را برای تولید محصولی هنری و صنایعی دستی صرف کند و سپس منتظر بماند تا آن محصول به فروش رود تا درآمدی برای زندگی به دست آورد.

پیشکوست شیشه گری با بیان اینکه کارخانه ها و کارگاه های شیشه گری در کشور بسته شده است، اظهار داشت: کارخانه های شیشه گری باید چند میلیون هزینه گاز پرداخت کنند، حقوق کارگر و مواد اولیه بپردازد، و این عوامل باعث شده که این کارخانه ها تعطیل شوند.

 

**شیشه گران جز درد چیزی برای گفتن ندارند

فانوسچی اظهار داشت: بروید از کارخانه داران شیشه سوال کنید، ببنید جز درد چیز دیگری برای گفتن دارند؟ دلیل آن عدم حمایت است.

به گفته وی، هنر شیشه گری ایران مرهون دستان پرتلاش چند استادکار انگشت شماری است که با وجود مشکلات بسیار، همچنان سرسختانه پایداری می کنند.

هنرمند شیشه گری علمی دمی اضافه کرد: ما از کارخانه های بلورسازی، لوله و میله های شیشه ای را خریداری می کنیم و آنها را تبدیل به اشکال هنری با شیشه می کنیم.

پیشکوست شیشه گری ادامه داد: برای رونق این هنر باید دید از بازار داخل کشور چه انتظاراتی داریم، سپس باید به فکر صادرات باشیم. اما اکنون بستر صادرات فراهم نیست چرا که هزینه های هنگفتی در شرایط کنونی دارد و مشکل دیگر این است که ثابت اقتصادی وجود ندارد.

گیتی افروز فرهمند هنرمند صنعت شیشه گری همجوشی شیشه (فیوز) است، او نیز به خبرنگار ایرنا می گوید: موزه آبگینه قدمت این هنر را در ایران نشان می دهد اما هنرمندان شیشه گر اکنون با مشکلات بسیاری از جمله نبود مواد اولیه مرغوب، نوار، مس و غیره دست و پنجه نرم می کنند.

وی در مورد همجوشی شیشه توضیح می دهد: برای اینکه شیشه را به شیشه دیگر جوش دهید، باید روی مس لحیم بزنید که جوش بخورد، این مس باید به شیشه بچسبد، در نتیجه پشت آن نوار مس، باید چسب داشته باشد که دور شیشه را بگیرد، کنار هم بگذارید تا لحیم کرده و شیشه را به هم متصل کنید.

 

**صنعتی که از هنر فاصله گرفته

فرهند ادامه داد: اکنون جایگاه شیشه در صنایع دستی ایران بسیار ضعیف است، اکثر شیشه گران بدنبال این هستند که درآمدی کسب کنند و حق هم دارند. به همین دلیل این صنعت از هنر فاصله گرفته است.

وی در عین حال گفت که با این وجود ابتکارات زیبایی در این حوزه توسط شیشه گران جوان رخ می دهد.

این هنرمند شیشه گری توضیح داد: تمام محصولاتی را که من تولید می کنم از شیشه های در و پنجره رنگی ساخته می شود و برای رنگ دادن به آنها از خرده شیشه های رنگی نیز استفاده می کنم.

فرهمند با بیان اینکه شیشه گری سبک قدیم دمیدنی در کشور تعطیل است، گفت: هزینه برق، کارگر و مواد اولیه بسیار هنگفت است و هنرمند تا محصولات خود را به فروش برساند نمی تواند هزینه ماهیانه زندگی خود را تامین کند و به همین دلیل این بخش کار تعطیل شده است.

وی به تکنیک‌های ساخت شیشه نیز اشاره کرد و ادامه داد: شیشه‌گری «فوتی»، «دَمی- علمی» یا «لمپ ورکینگ» و «همجوشی شیشه» از جمله روش های شیشه گری است و تراش، حکاکی، نقاشی و معرق شیشه نیز از شیوه های تزیین آن به شمار می رود.

 

**کارگاه های شیشه، قلیان تولید می کنند

حیاس حسینی دیگر هنرمند شیشه گر است که فارغ‌التحصیل هنرستان فنی پیام شهید در رشته شیشه‌گری علمی و آزمایشگاهی است که می گوید سال 80 تعطیل شد. او در رشته مجسمه‌سازی و طراحی درس خوانده و این چنین توضیح می دهد: در کشور ما با توجه به پیشینه‌ای که شیشه گری دارد اما تعداد انگشت‌شماری به آن می‌پردازند. تهران شهر شیشه است، ولی تعداد زیادی از کارگاه‌ها ورشکست شده‌اند و بقیه هم در حال تولید قلیان هستند. این صنعت مورد حمایت نیست.

وی می گوید: ساختار مولکولی شیشه به گونه ای است که در دمای ذوب، همانند عسل شروع به حرکت و جنب و جوش می کند. به همین دلیل متریال متفاوتی نسبت به سایر مواد دارد. در حالی که مواد دیگر را زمانی که ذوب کنید چنین اتفاقی نمی افتد.

این شیشه گر با بیان اینکه در تمام دنیا به این نتیجه رسیده اند که با آموزش و دایر کردن مدارسی که فنی و حرفه ای هستند، آموزش در کارگاه اتفاق می افتد، اظهار داشت: همچون مدرسه باوهاوس (خانه معماری) در آلمان که گفته است شکوفایی و بالندگی در کارگاه اتفاق می افتد اما مشکل ما در کشور نبود چنین هنرستان هایی است که از پایه و سنین 13- 14 سالگی شروع به آموزش چنین رشته هایی کند.

حسینی ادامه داد: شیشه گری هنری است که دست باید در سنین پایین فرم بگیرد و شناخت فرم شیشه به دلیل متریال متفاوتی که با سایر مواد دارد، در این سنین اتفاق افتد. بنابراین ما نیازمند هنرستانی هستیم که از ابتدا شروع به آموزش کند و علاوه بر کارگاه، کلاس های طراحی و غیره را نیز داشته باشد آنگاه می توانیم شیشه گر مدرن معاصر امرزی داشته باشیم.

وی با تاکید بر اینکه در کشور بازاری برای شیشه گری تعریف نشده، یادآور شد: این هنر در ایران شناخته شده نیست، در حالی که در دنیا برای آن نمایشگاه های دوسالانه برگزار می شود.

 

** رشته شیشه در دانشگاه های ایران باید بازنگری شود

هنرمند شیشه گر در ادامه با اشاره به اینکه در ایران 33 دانشگاه پذیرش دانشجوی شیشه دارند، ادامه داد: این در حالی است که در دنیا دانشگاه های کمی این رشته را تدریس می کنند اما دانشجو به صورت شیشه گر واقعی فارغ التحصیل می شود. به عنوان مثال در آمریکا 4-5 دانشگاه رشته شیشه را تدریس می کنند.

وی توضیح داد: شیشه گری دارای تکنیک های مختلفی است، دانشگاه ها در ایران نمی توانند این رشته های مختلف را به صورت تفکیک شده ارایه کنند به همین دلیل همه تکنیک ها در یک رشته به نام شیشه گری گنجانده می شود که دانشجو در پایان تحصیل تسلطی بر این رشته ندارد و از هر رشته شیشه گری قسمت کمی را آموخته است.

حسینی اضافه کرد: در واقع دانشجوی شیشه گری در کشور ما چهار سال در دانشگاه سرِکار است، چون در نهایت چیزی از تحصیل در رشته شیشه عایدش نمی شود، چرا که همه رشته های شیشه گری شامل همجوشی، تراش، معرق شیشه و غیره را در ترم های مختلف به او ارایه می دهند در حالی که در خارج از ایران دانشجوی رشته شیشه یکی دو ترم پایه شیشه گری را می آموزد، سپس وارد یکی از این رشته های تخصصی می شود و تا پایان آن را فرا می گیرد.

وی امیدوار است و تلاش می کند روزی یک سرمایه گذار پیدا کرده و هنرستانی حرفه ای دایر کند.

منبع: ایرنا