نشست «پژوهشی در نسخه‌های قرآن به خط کوفی: گنجینه ملک» با سخنرانی مرتضی کریمی‌نیا، نویسنده و قرآن‌پژوه، عصر دوشنبه 30 مهر در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد. کریمی‌نیا در این نشست، گزارشی از پژوهش روی نسخه‌های خط کوفی قرآن کریم متعلق به قرن‌های اول تا پنجم هجری قمری ارائه کرد.
.jpg)
نشست «پژوهشی در نسخه‌های قرآن به خط کوفی: گنجینه ملک» با سخنرانی مرتضی کریمی‌نیا، نویسنده و قرآن‌پژوه، عصر دوشنبه 30 مهر در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد. کریمی‌نیا در این نشست، گزارشی از پژوهش روی نسخه‌های خط کوفی قرآن کریم متعلق به قرن‌های اول تا پنجم هجری قمری ارائه کرد.
وی در ابتدای بحث، در دسته‌بندی کلی از قرآن‌نویسی در مشرق اسلامی، بیان کرد: قدیمی‌ترین قرآن‌ها در قرن اول و اوایل قرن دوم هجری با خط حجازی یا مایل بیشتر در منطقه شامات نوشته شده‌اند. انواع خط‌های کوفی قدیم در قرن‌های دوم تا چهارم کتابت شده و سبک کوفی جدید متعلق به قرن‌های سوم تا هفتم است. همچنین انواع خط نسخ، ثلث، ریحان و محقق در قرن‌های چهارم تا چهاردهم رواج داشتند. خط نسخ - کوفی نیز در قرن سوم رایج بوده که به خط امروزی خیلی نزدیک است. یک نسخه قدیمی از این خط که در مشهد کتابت شده، در کتابخانه چِستر ویتی و موزه اسرائیل نگهداری می‌شود. اوج خط کوفی از اوایل قرن دوم تا چهارم بوده که بر سطر راست نگارش می‌شد. در خط حجازی، بی‌نظمی‌هایی در سطربندی دیده می‌شد که در خط کوفی کمتر وجود داشت.
این پژوهشگر با اشاره به خط کوفی مشرقی (ایرانی)، افزود: از قرن سوم هجری، نوعی از خط کوفی ایرانی یا مشرقی ابداع شد که سبکی هنرمندانه دارد و کمی به سمت نقاشی‌خط هم متمایل است و تا قرن هفتم رواج داشت. در این نوع خط، چیزی که بیش از خود آیات نمود داشت، هنرمندی کاتبان بود. هنرمند روح و حسی خاص را در کتابت به‌کار می‌برد. کوفی‌های ایرانی تنوع زیادی دارند و برخی از آن‌ها به‌سختی خوانا هستند. نسخه‌های زیادی در موزه‌های آستان قدس رضوی و موسسه ملک و مراکزی دیگر از این نوع خط وجود دارد. در این نوع، از انواع هنرها همچون تذهیب بهره گرفته می‌شد. از این نوع خط، دو نسخه معروف که در ری و اصفهان کتابت شده‌اند، متاسفانه در ایران وجود ندارد و در موزه‌های معتبر جهان نگهداری می‌شود.
نویسنده کتاب «فرهنگ نحوی ساختارهای قرآن کریم» در ادامه با اشاره به نسخه‌های مشهور خط کوفی موجود در گنجینه ملک، گفت: قدیمی‌ترین نسخه خط کوفی موجود در مجموعه، نسخه شماره 10 است که حاج حسین آقا ملک در تاریخ 9 دی 1330 آن‌را خریداری و به مجموعه افزود. بیشتر صفحات این نسخه، حالت حاشیه - متن پیدا کرده‌اند. این‌کار سبب شده که بخشی از آیات قرآن دیده نشوند. مانند بسیاری از نسخه‌های کوفی قدیمی، صفحات نامرتب هستند و پشت‌سر هم قرار نگرفته‌اند.وی تصریح کرد: در نسخه‌های اولیه، موارد شگرف و غرایب بیشتری در آیات دیده می‌شد، ازجمله اینکه کلمه «شیء» به‌صورت «شای» نوشته می‌شد. این موارد کم‌کم در خط عربی از بین رفت. در نسخه ملک نیز این مورد دیده می‌شود. مهم‌ترین بخش این نسخه که باعث شهرت آن شده، برگه پایانی آن بوده که مانند بسیاری از نسخه‌های قدیمی به یک امام نسبت داده شده است. در این صفحه از نسخه ملک نیز نام مبارک امام حسن مجتبی (ع) را می‌بینیم که کتابت این نسخه به ایشان نسبت داده شده است و مهری که در حاشیه صفحه آمده نیز نشان‌دهنده رویت نسخه از سوی شاه اسماعیل صفوی است.
کریمی‌نیا درباره موضوع جعل انتساب این‌گونه نسخه‌ها به ائمه (ع)، توضیح داد: هنوز عبارت آیه تمام نشده که یک نقطه گذاشته شده و زیر آن آمده: «کتبه حسن بن علی (ع)». حدود 10 نسخه دیگر در موزه‌هایی همچون ملک، کاخ موزه گلستان، آستان قدس و مراکز خارجی نیز به همین شکل به یک امام منسوب شده و با مهر در کنار صفحه ظاهرا به رویت شاه اسماعیل رسیده است. ظاهرا این الگو از ترکیه گرفته شده است. نسخه‌ای در برلین وجود دارد که مدتی در ترکیه بود. در این نسخه عبارت «کتبه عثمان به عفوان» آمده که ظاهرا یک سردار عثمانی در سال 1271 قمری آن‌را رویت کرده است. این فرد که انتساب این قرآن به عثمان بن عفوان را باور کرده، تشرف خود را در پایین نوشته است. احتمالا شخصی در دوره صفویه یا قاجار، از این روش الگو گرفته و این الگو را در برخی از نسخه‌ها به‌کار گرفته است. هیچ نسخه کوفی در اختیار نداریم که شاه اسماعیل صفوی آن‌را مزار ائمه (ع) یا مرقد جدش در اردبیل وقف کرده باشد. لذا، امضای موجود در آخر نسخه ملک، جعلی است.
این پژوهشگر قرآنی، افزود: نسخه معروف دیگر در گنجینه ملک، نسخه شماره 18 بوده که 14 سطری است و بخش زیادی از آن قابل خواندن نبوده یا رنگ‌وروی آن رفته است. این نسخه زمانی نوشته شده که خط کوفی آرام‌آرام ساده شده بود. حواشی این نسخه بسیار ساده‌تر از نسخه‌های کوفی اولیه بوده و ظاهرا به کسی هم نسبت داده نشده‌اند. در ابتدا و انتهای این نسخه که 9 برگ دارد، دو نگاره قاجاری دیده می‌شود که مشخص نیست برای این نسخه خاص کشیده شده یا از جایی آورده شده و به این نسخه افزوده‌اند. نقاشی در کتاب‌آرایی در دوره قاجاریه نقشی پررنگ داشت. در اطراف هر تکه از این نسخه نیز یک نوع نگاره دیده می‌شود. در این نسخه هیچ علامت پایان آیه وجود ندارد و ازنظر تاریخی هم می‌توان آن‌را به اواخر قرن سوم یا اوایل و میانه‌های قرن چهارم نسبت داد. بخش‌های دیگری از این نسخه با کتاب‌آرایی‌های متفاوت و انتساب به ائمه (ع) در موزه رضا عباسی، موزه ملی ایران و موزه‌های خارج از کشور وجود دارد. بیشتر نسخه‌های خارج از کشور، تک‌برگی هستند.
نویسنده کتاب «سیره‌پژوهی در غرب: گزیده متون و منابع» در ادامه درباره نسخه‌های تک‌برگی موجود در گنجینه ملک، گفت: بیشتر این نسخه‌ها را دختر مرحوم حاج حسین آقا ملک به گنجینه اهدا کرده که همگی کوفی است و هیچکدام علامت پایان آیه ندارند. از بین چهار تک‌برگ موجود در موزه، یک نسخه مهم 16 سطری دیده می‌شود و علامت‌های پایان آیه کمابیش در آن وجود دارد که نشانه قدمت نسخه است. علامت «تعشیر» هم در دو سطر مانده به پایان صفحه دیده می‌شود. نسخه‌های دیگری از آن در موزه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شود.
وی درباره تبار این نسخه از قرآن موجود در موزه ملک، اظهار کرد: پنج یا 6 مرکز بسیار مهم از قدیم وجود داشتند که در آن‌ها قرآن‌نویسی می‌شده یا قرآن‌ها به آن مراکز اهدا می‌شد. این مراکز عبارتند از: عمروعاص در مصر، آستان قدس رضوی، مسجد جامع قیروان در تونس، صنعا در یمن و مسجد جامع اموی در دمشق. زمانی که عثمانی‌ها این مناطق را در اختیار داشتند، در میانه قرن 19، آتش‌سوزی بزرگی در مسجد جامع اموی دمشق رخ داد و به این بهانه عثمانی‌ها بخش بزرگی از قرآن‌های این مرکز را با خود به عثمانی بردند که در موزه‌های «توپکاپی» و «هنرهای ترک و اسلام» شهر استانبول نگهداری می‌شوند. از آن زمان تا امروز، بخش زیادی از برگ‌نوشته‌ها جابه‌جا، اهدا یا فروخته شده‌اند. نسخه‌ای که در موزه ملک وجود دارد نیز تبار آن به همان منطقه می‌رسد.
کریمی‌نیا با اشاره به یک نسخه کوفی با ترجمه فارسی که در گنجینه ملک نسخه شماره 16 نامگذاری شده، ادامه داد: این نسخه، جزء 14 قرآن کریم است که کاملا ایرانی بوده و همزمان ترجمه فارسی نیز بین سطرهای آن نوشته شده است. این نسخه، تکه‌ای از یک قرآن 30 پاره بوده که مهریه دختری به نام خراسان اهل نیشابور بوده که در قرن ششم در منطقه طبرستان سکونت داشت. کتابت نسخه متعلق به قرن پنجم هجری است. هفت تکه از این قرآن در مجموعه آستان قدس باقی مانده، یک تکه از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، سه جزء در کتابخانه مجلس، یک جزء در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود و یک تکه نیز در یکی از حراجی‌های لندن در قرن 15 به فروش رفته است. سرنوشت 16 پاره دیگر آن مشخص نیست.
این پژوهشگر افزود: در آغاز جزء اول نسخه که در موزه آستان قدس موجود است، یادداشتی می‌بینیم که در آن مشخص شده که این کتاب به‌عنوان مهریه یا هدیه عروسی از سوی پدر یا پدر همسر این بانو، به او تقدیم شده است. خاندان این دختر از سادات طبرستان بودند که در شجره‌نامه به امام اول شیعیان می‌رسند. این شیوه از نگارش قرآن، متأثر از فارسی‌نویسی بوده و ترجمه فارسی نسخه نیز باارزش است.
منبع: ایبنا