علَم یا جریده یکی از وسیله های نمادین به کار رفته در آیین سوگواری در میان شیعیان است .این وسیله چوبی و بلند ارتفاعی حدود پنج تا شش متر دارد که رأس آن را با پنجه های فلزی از جنس برنج و پارچه های مشکی و رنگین می پوشانند .
.jpg)
مقدمه: علَم یا جریده یکی از وسیله های نمادین به کار رفته در آیین سوگواری در میان شیعیان است .این وسیله چوبی و بلند ارتفاعی حدود پنج تا شش متر دارد که رأس آن را با پنجه های فلزی از جنس برنج و پارچه های مشکی و رنگین می پوشانند .در علَم بندی اغلب از پارچه های سبز به نشانه مظلومیت و محبوبیت امامان معصوم)ع(، قرمز به نشانه سرخی خون و شهادت آن بزرگواران و سفید که بیانگر سیمای نورانی آنان بوده استفاده می شد. نگاره های علَم را اغلب تصاویری از طاووس، کبوتر، چهارگلدان و طوطی در دو طرف تشکیل می داد. علَم ها در گذشته اغلب یک تیغ بودند که با مرور زمان به علَم های سه تیغ، پنج تیغ، هفت تیغ و ... تا بیست ویک تیغ مبدل شدند.
قدیمیترین علَمهای ایرانی در موزه توپکاپی [1] استانبول ترکیه نگهداری می شوند. این علَم ها که نمونه های از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است، در عصر حکومت ترکمن های آق قویونلو و قره قویونلو وجود داشته است )بلوکباشی، 147:1380(که دسته های مذهبی در مراسم و آیین های مختلف از آن استفاده می کردند. اولین نمونۀ این علَم ها که پس از رواج تشیع در عهد صفوی مورد استفاده قرار گرفت عبارت بود از صفحه ای آهنین به صورت تیغه ای باریک و بلند که در رأس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله قرار داشت و شعیان نام الله، محمد (ص) و علی (ع) و بعضاً نام مبارک و مقدس پنج تن آل عبا را به صورت نقره کاری یا کنده کاری بر آن می افزودند. تیغه باریک و بلند آهنی با صفحه های مدور در انتهای تیغه قرارداشت که دارای قابی از فلز بود .
دور این قاب را با شکلی چون سر اژدها تزیین می نمودند. تصویر این نوع علَم ها را در مینیاتورهای قرن 15 میلادی می توان دید (همان165: ) .
این علَم ها بر روی دسته ای چوبی با قاب فلزی قرار می گرفت و پیشاپیش دسته های عزاداری حمل می شد. در دوره های بعد خصوصاً در دوران زندیه و قاجار تزیینات متعددی به آن افزوده شد و عزاداران در ایام سوگواری با بزرگداشت و تشریفات آنها را به کار می بردند. علَم در میان وسیله های نمادین به کاررفته در مراسم دینی، به خصوص در آیین سوگواری عاشورا خودنمایی می کرد. به کسی که علم را حمل می نمود علَم کِش می گفتند. علَم کِش ها معمولاً افرادی تنومند بودند که توان حمل علم را داشتند. بعضی علَم کِش ها سالیان سال علَم را بر دوش می گرفتند. نذر زیر علَم قرارگرفتن و یا حتی برای یک قدم تکان دادن علَم رسمی است که امروزه نیز در بیشتر روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ صورت می گیرد. علَم کم کم نشانۀ مقدس عزاداری معرفی شد.
علَم بندی: علَم واچینی
علَم بندی مراسمی است که معمولاً در اغلب بقاع گیلان طی آدابی خاص انجام می گیرد و معمولاً تا قبل از شروع ماه محرم در تمام بقاع، مساجد و دیگر اماکن مقدس کار علَم بندی (بستن علَم ها) خاتمه می یابد. در گیلان علَم ها را چوب های مخصوصی تشکیل می دهند که معمولاً مرغوب ترین نوع چوب های منطقه اند.
علم بندی در بقاع قدیمی معمولاً با تزییناتی فلزی به ویژه در قسمت بالا ی علَم همراه است . یکی از بارزترین علا ئم آن، دو سر اژدها در دو طرف علَم است. در بقعه آقا سید ابوالقاسم واقع در بویه اشکو، از علَمی با اژدهای دو سر استفاده می شود. نمونۀ همین علَم در بقعۀ آقا میرمظفر در سوستان از توابع لاهیجان دیده می شود که بسیاربزرگ و از جنس مفرغ است . بقعۀ اژدها بلوچ در لشت نشاء نیز علَمی مشابه دارد.
علَم بندی در گیلان با روشن کردن شمع، نذر و نیاز و حاجت خواهی همراه است . شخصی که علَم دار نامیده می شود، علَم را آهسته در بین مردم و در پیشاپیش سوگواران حرکت می دهد تا زنان، مردان، دختران و پسران با بستن تکه های پارچه و یا سنجاق کردن پول به آن به نذر خود وفا نمایند. در علم بندی شاه شهیدان 72 تکه پارچه های رنگی ارزشمند به نیت 72 شهید کربلا بر بدنه علَم چوبی یا فلزی نصب می شود.
روستای شاه شهیدان در منطقه ای خوش آب و هوا قرار گرفته و محوطه ای عظیم که در نزد اهالی به صحرای شاه شهیدان معروف می باشد آن را احاطه کرده است. این محوطه را از آن جهت صحرا می نامیدند که با آغاز مراسم علَم چینی و حضور قریب 50 هزار نفر در این منطقه که با مراسم سینه زنی و عزاداری توأم است و آنان را به یاد شور و غوغای صحرای کربلا می اندازد. مردم روستاهای اطراف از مناطق سیاهکل تا رحمت آباد رودبار از ابتدای طلوع آفتاب خود را کم کم به منطقه شاه شهیدان می رسانند تا مراسم علَم بندی را تماشا کنند. عَلم بعد از سه بار گردش بر دور حرم شریف، بعد از اقامه نماز ظهر و عصر در مراسمی بی نظیر و باشکوه در میان دستان هزاران عاشق اهل بیت (ع) به حرکت درمی آید. ساکنان این روستا در تابستان 15 خانوار و در زمستان 45 خانوار هستند. هر تکه پارچه ای که بر بدنۀ علَم بسته می شود در حقیقت خواهش و تمنای یک حاجتمند است که از بقعه و یا امام زاده محل علَم بندی دارد.
مراسم علَم بندی در ماسوله که به آن »طوق بندی «گویند در هفت شب اول محرم انجام می گیرد، ولی در هر بقعه های در یک شب بخصوص و طی آدابی ویژه انجام می شود. کسانی که در مراسم علَم چینی شرکت می نمایند در مراسم علَم واچینی (بازکردن علَم ها) نیزحضور دارند.
آنچه در مراسم علَم واچینی قابل توجه است این که در طی ماه محرم کسانی که نذر و نیاز داشته و با بستن تکه های پارچه و یا الحاق پول به علَم از بقعۀ محل علَم بندی خواهش و تمنا داشته و نیازهای آنان برطرف می شده است، با قربانی کردن گاو و یا گوسفند و طعام دادن به زائران و یا شرکت کنندگان در مراسم علَم واچینی[2] نذر خود را ادا می نمودند.
مراسم علَم بندی و علَم واچینی که از رسم های بسیار کهن و رایج در گیلان می باشد به سه صورت : سنتی، نیمه سنتی و مذهبی رایج است . علَم بندی سنتی امروزه فقط در نقاط مرتفع کوهستان های گیلان صورت می گیرد که نشان از یادگارهای گذشتۀ تاریخ گیلان دارد. علَم بندی نیمه سنتی در حقیقت همان مراسم سنتی است که با معتقدات دینی و اسلامی درهم آمیخته و در تعدادی از بقاع گیلان در مناطق کوهستانی و جنگلی رایج است.
علَم بندی مذهبی که در بیشتر بقاع انجام می شود رنگ و بوی کاملاً اسلامی دارد و علَم بندها سعی می کنند از برخی سنن غیررایج پرهیز نموده و آن را در کمال سادگی و بی پیرایگی انجام دهند.
مراسم علَم واچینی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. مردم در سید سرا بزرگوار در دیلمان 10 تا 15روز مانده به علَم واچینی انتظار می کشند . بزرگترین مراسم علَم بندی و علَم واچینی در گیلان در بقعۀ معروف به شاه شهیدان انجام می شود که فاصله بستن علَم و واچیدن آن تقریباً 10 روز طول می کشد و از جذاب ترین رسم های آیینی در سراسر گیلان به شمار می رود. مردم در این روز از سراسر منطقه جلگه ای، جنگلی و کوهستانی به بقعه شاه شهیدان می آیند و در اطراف بقعه اتراق می کنند. آنها بهترین و پرنقش و نگارترین لباس های سال خود را بر تن می کنند و هر خانواده به اندازه خود توشه به همراه دارد . در این روز حاجتمندان و کسانی که نذر کرده بودند، پس از برطرف شدن حاجاتشان با قربانی کردن گاو و گوسفند به زائران اطعام می دهند. شکوه و عظمت و نیز حضور گستردۀ مردم چنان است که هر سال مراسم علَم بندی و علَم واچینی شاه شهیدان شاهد حضور هزاران توریست داخلی و بعضاً خارجی است که برای تماشا و به تصویرکشاندن این مراسم به خطۀ گیلان می آیند.
در مراسم علَم بندی در بقعۀ شاه شهیدان که مرقد مطهر دو تن از فرزندان شهید عبدالله بن زید بن علی بن الحسین ع (به نام های امام زاده هادی) ع ( و امام زاده محمد) ع می باشد. شخصیت های مذهبی و سیاسی در کنار مردم جنگلنشین حضور می یابند . امام زاده های فوق الذکر پس از سال ها نبرد با ملحدان و دست نشاندگان عباسی، سرانجام به منطقۀ اسپهبدان دیلمان پناه آوردند وآن طور که در تاریخ اشاره شده است به وسیلۀ فردی به نام چهل گوش از سپاهیان بی رحم بنی عباس به شهادت رسیدند. قاتل بی رحم را از آن سبب چهل گوش نامیده اند که به دلیل نفوذ عمال او، اعمال و حرکات هیچ یک از سادات بزرگوار از نظر او دور نبوده و کوچک ترین اخبار از احوال بزرگان مذهبی به گوش او رسانده می شد. پیکر این دو بزرگوار پس از شهادت توسط چوپانی پیدا شد و به وسیلۀ اهالی منطقه به خاک سپرده شد. با گسترش فضای جنگل و انبوه درختان، مدفن این بزرگواران قریب 300 سال از انظار پنهان ماند. بعد از کشف این محل مقبره های چوبی بر آن ساخته شد و به مرور گسترش یافت. ضریح بقعه شاه شهیدان در دوره صفوی ساخته شد و بر مزار نصب گردید.
منبع:
- بلوکباشی، علی، نخل گردانی، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی، 1380
- مشاهدات نگارنده
منبع: انسان شناسی و فرهنگ