تحقیق ماللهند / پرویز اذكایی

در دوران معاصر به واسطه گسترش ارتباطات و امكان تعامل فرهنگی، شناخت ما از سرزمین هند و فرهنگ و تمدن آن افزایش یافته است. اما بدون تردید، هر كس كه در این وادی بی‌پایان گام بنهد، نمی‌تواند بر تحقیقات سترگ و جاودانه حكیم و دانشمند فرزانه و پژوهشگر یگانه ایرانی یعنی ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (427-352 خورشیدی) چشم بربندد.

 

نگاهی به هندشناسی ابوریحان بیرونی

در دوران معاصر به واسطه گسترش ارتباطات و امكان تعامل فرهنگی، شناخت ما از سرزمین هند و فرهنگ و تمدن آن افزایش یافته است. اما بدون تردید، هر كس كه در این وادی بی‌پایان گام بنهد، نمی‌تواند بر تحقیقات سترگ و جاودانه حكیم و دانشمند فرزانه و پژوهشگر یگانه ایرانی یعنی ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (427-352 خورشیدی) چشم بربندد. به بیان روشن‌تر بخش قابل توجهی از آنچه نه فقط ایرانیان بلكه جهانیان درباره تاریخ و تمدن هند می‌دانند، غیر از مواریث عظیم خود این تمدن كهن، منبعث از تحقیقات درازدامن آن عالم همه‌چیزدان ایرانی است. استاد پرویز اذكایی پژوهشگر برجسته تاریخ و فلسفه در جستار كوتاه پیش‌رو به اختصار درباره هندشناسی بیرونی نكات ارزنده‌ای را بیان می‌دارد:

 

رشته‌ای كه بیرونی در آن متخصص علی‌الاطلاق و متفرد باشد، اگرچه بیشتر در مقوله اجتماعیات می‌گنجد، اكنون دیگر كتاب الهند بنیان تاریخی و ماده اولیه تاریخ‌نگاری هندوستان، اساس جامعه‌شناسی قدیم و مردم‌شناسی مذهبی آنجا شده است. هندوستان همواره سرزمین عجایب و غرایب به نظر می‌رسیده، اما بیرونی نشان داد كه غرابت امر در تفاوت بین آداب و رسوم ملل باشد؛ وگرنه آنجا هم اقوامی هستند كه عقاید و تصورات مشابهی با یونانیان و جز اینان دارند. درست در زمانی كه محمود غزنوی سرزمین هند را به اسم دین دستخوش نهب و غارت كرده بود و هندوان را به اسم دین قتل عام می‌كرد، بیرونی مخلصانه می‌كوشید دین و مذهب ایشان را حتی‌الامكان مطالعه كند، آداب و رسوم و فرهنگ آنان را صادقانه به مسلمانان بشناساند. پس او نخستین مسلمان بود كه در فلسفه هندیان تحقیق عمیق كرد و میان دو اقلیم بشری یعنی ایران و هند واسطه بس مهمی شد.

 

كتاب تحقیق ماللهند... (=پژوهش آنچه مربوط است به هند، از پذیرفته و نپذیرفته در نظر عقل) شاهكار بی‌مانندی است كه در متن تاریخی خود همواره از عجایب عالم فكر و علم به شمار خواهد رفت. به علاوه وی پانزده كتاب دیگر در باب حساب و نجوم و اعداد و تقویم و احكام (نجوم) و طب و فلسفه و عرفان هندوان تالیف یا تحریر كرده است.

 

به طور كلی، روش بیرونی در هندشناسی آن نیست كه خود سخن بگوید، بلكه مجال می‌دهد تا هندوان سخن بگویند نیز تصویری كه از تمدن هند ارایه می‌كند، همان‌گونه است كه خود هندوان ترسیم كرده‌اند. فصول كتاب الهند هر یك حسب موضوع پیوسته مركب از سه بهر باشد: یكم طرح مساله، دوم بیان تعالیم هندوان، سوم تطبیق و سنجش مطالب با آن یونانیان و جز ایشان است. گفته‌اند كه مطالعه روشمندانه بیرونی در زمینه مردم‌شناسی هندوستان از حیث ماده و معنا درست مشابه با همان است كه مردم‌شناسان معاصر انجام می‌دهند.

 

كتاب الهند متضمن شرح اساطیر، دین‌شناسی، علوم طبیعی، اشكال اجتماعی، احكام و حقوق، طب و نجوم و... كه در واقع هر یك از آن موضوعات را باید یك یا تنی چند از متخصصان بنویسند، بیرونی خود همه آنها را به تنهایی نوشته، بدون آنكه به مانند امروز به مجلات و نشریات و مراجع و فهارس دسترسی داشته باشد؛ همانا كه روش او در هزار سال پیش با معمول امروز مطابق است.

 

بیرونی می‌گوید كه هندوان در رسوم و آداب چندان با ما تباین دارند كه فرزندان خود را از ما می‌ترسانند و ما را به شیطنت منسوب می‌دارند. اما اگر این نسبت ما را مطلق باشد، هر آینه عكس آن هم واجب آید؛ زیرا آنچه در میان ما هست، همان باشد كه بین همه ملت‌ها بالجمله مشترك است. لیكن در تنافر و مباینت همانا فرقه معروف به شمنیه (بودایی‌ها) نسبت به برهمنان بیشتر و در كینه و بغض بر ایشان فزون‌تر باشدند. در زمان‌های پیشین باید گفت كه كمابیش سرزمین‌های خراسان در ایران زمین بر كیش بودایی بودند، اما زردشت سپیتمان كه از آذربایجان بیامد، مجوسی‌گری در بلخ و بامیان و ماوراءالنهر انتشار یافت. گرایش بیرونی نسبت به فلسفه عرفانی هندی، چنانكه قبلا گذشت، به حكمت برهمایی (بهاگاوادگیتا) باشد كه اساس نگره‌هایش همان كتاب‌های سانكهیه (سامخیه) و پاتنجلی (یوگایی) و همان‌هاست كه بیرونی از سانسكریت به عربی ترجمه كرده [كارنامه، ش 98 و 174] چنین نماید كه وی با فلسفه بودایی یا «شمنیه» میانه‌ای نداشته است. موید این گمان همانا اعتقاد توحیدی خود اوست كه می‌پنداشته است تمام مردمان در آغاز بر یكسان پاك و متقی بوده، یك خدای قادر متعال را می‌پرستیده‌اند؛ ولی هوی و هوس‌های تاریك اجتماع، با گذشت زمان، سبب پیدایش اختلاف در دین با اعتقادات فلسفی و سیاسی و بت‌پرستی شده است.

 

یكی از نتایج درخشان افكار علمی و عمقی بیرونی در تحلیل و تعلیل رسوم تقدیس گاو در نزد هندوان، چنان است كه تحریم ذبح آن جانور را قویا معلل به علل اقتصادی دانسته؛ زیرا كه از برای امر اسفار و حمل اثقال و اخذ البان خصوصا جهت كشت و كار غلات و شخم زدن زمین مورد استفاده است، پس گوید كه به حكم شرعی و به تقدیس مذهبی ذبح آن را حرام كرده‌اند. از این‌گونه نتایج غوررسی عینی‌گرا و نظرات بدیع در مسائل هندشناسی او را بسیار است؛ اظهارات وی درباره «ریگ‌ودا»، گفتاوردهای سنجشگرانه از متون یونانی و جز آنها، اشارات در باب مذاهب و فرق مختلفه، توضیح جغرافیایی شبه‌قاره و ده‌ها فقره و نمونه‌های هندپژوهشی، قوم‌شناسی، زبان‌شناسی و ادبیات مردم آن سرزمین در كتاب الهند جم غفیری است كه قابل احصاء و توصیف نباشد. یك سلسله مطالعات تطبیقی هم بین كتاب الهند بیرونی و جغرافیای بابری (سده 10ق) صورت گرفته كه بالجمله حاكی از تاثیر قوی آن اثر سترگ پیشین بر آثار پسینیان است.

منبع: روزنامه اعتماد