ترمه بافی در گذرگاه فراموشی

 

درد است که داشته های هنری سرزمینت در قفس خاطره ها سپرده شود ، عمری را با هنری در آمیختم که اکنون نبض آن به سختی می زند، در این عصر فراموشی باید تدبیر اندیشید تا هنرهای دستی از جمله ترمه بافی حفظ شود.

مهدی شمسعلی یگانه استاد ترمه بافی از رنج های رفته بر این هنر دستی می گوید که روزگاری در ایران و استان اصفهان رونقی داشت که اکنون از شکوه آن خبری نیست.

وی آموزش به علاقه مندان این رشته هنری را ضروری برشمرد و گفت : این هنر طی نسل ها به ما رسیده، مرهون زحمات و آموزش از سوی آموزگارانی است که ترمه بافی را بی هیچ نقصانی به علاقمندان یاد داده اند، که اکنون این وظیفه ملی است که با ایجاد انگیزه و ذوق در دل دوستداران هنر و برنامه ریزیهای اصولی مسوولان امر، زمینه انتقال این هنر دستی به نسل های آینده را مهیا کنیم.

این هنرمند اصفهانی تصریح می کند که هیج غباری سنگین تر از فراموشی هنرها نیست وقتی که در پیش پای تو می سوزد، حمایت نمی شود، چرا ما فراموش شده ایم ؟، تو ای خبرنگار زخم های رفته بر من و هنرم را بنویس که این هنرها زندگی می بخشیدند.

ترمه ‌بافی از اوایل دوران صفویه در اصفهان رواج داشته ولی هم اکنون شرایط چندان مطلوبی ندارد،دوره شاه عباس صفوی را می توان دوران اوج و شکوفایی صنعت ترمه بافی عنوان کرد، به دلیل اینکه او طراحان برجسته ای را از چین و ارمنستان به ایران دعوت می کرد تا هنر نوین خود را به ایرانیان تعلیم دهند به همین دلیل ترمه های آن زمان زیبایی و برجستگی خاصی پیدا کرد و اکنون نمونه های آن را در دست بافته های استاد شمسعلی می توان سراغ گرفت.

هنر ترمه بافی بعنوان نماد درهم آمیختگی تار و پودها و تجلی نقش های بی بدیل و زیبا، اگرچه نزد مخاطب خود جذاب و دلرباست، اما ادامه خلق و تولید آن همچون بسیاری دیگر از صنایع دستی با چالش و مشکل روبه رو شده است که باید برای آن چاره اندیشی شود.

بافت ترمه به عنوان یکی از ظریف ترین و زیباترین محصولات دستباف از اوایل دوره صفویه در ایران رواج یافت، دستگاه ترمه بافی از نوع چهاروردی است و برای بافت ترمه نیاز به یک نفر بافنده و یک نفر گوشواره کش است.

استاد کار در قسمت پایین و پشت دستگاه می نشیند و گوشواره کش در بالای دستگاه استقرار می یابد و کارش انتخاب و تعیین نخ های مخصوص برای ایجاد نقش برروی پارچه و هدایت نخ ها به پایین برای انجام کار بافت است لذا طرح های زیبایی که بر روی ترمه مشاهده می شود، حاصل همکاری و هماهنگی استاد کار بافنده و گوشواره کش است.

رنگ های مصرفی در ترمه بر اساس ذوق و سلیقه هنرمند تغییر می یابد، اما رنگهای عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی و سیاه در این هنر بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد.

طرح های مورد استفاده در ترمه از اشکال طبیعی و طبیعت الهام می گیرد که از اصلی ترین آن می توان به بته جقه، بته خرقه، شاخ گوزنی، بته بادامی و راه راه اشاره کرد، همچنین اطلسی قالبی از زیر مجموعه های اصلسی به شمار می رود.

پارچه ترمه دارای بافت منحصر بفردی است و با برخورداری از تراکم زیاد بافتها مقاومت و ماندگاری خوبی دارد و بی شک یکی از دلایل رونق آن در اعصار گذشته، همین دوام آن بوده است.

از ترمه به عنوان پرده ای، بقچه، رومیزی، جانمازی و در تهیه انواع لباس های زیبا استفاده می شود، ضمن این که از این پارچه ظریف به صورت تکمیلی آن می توان کیف های زنانه و مردانه و نیز پشتی تولید کرد.

نخستین مرحله بافت ترمه تهیه مواد اولیه آن است، پشم سفید و ابریشم اجزای اصلی این هنر را شکل می دهد، پشم سفید بدلیل اینکه می توان با رنگ آمیزی به رنگ دلخواه تبدیل کرد کاربرد فراوانی در آن دارد.

استاد مهدی شمسعلی از با سابقه ترین هنرمندان رشته ترمه بافی، رمز جذابیت ترمه را تنوع رنگها و نقشهای زیبا می داند و بیان می کند: طرز خلق ترمه نیز برای بینندگان جالب است، زیرا دستگاه و ابزار سنتی آن بسیار پیچیده است و قوانین هندسی پیروی می کند.

او با زمزمه قطعه شعری، هنر ترمه بافی و زربافی را اینگونه توصیف می کند: پیشه ور باهنر اصفهان / ای به هنر سرمه چشم جهان / زرکش و زربفت تو چون شاهکار / بافته بر حافظه روزگار / اصلس گلدار تو باشد بسی / صافتر از برگ گل اصلسی

این پیشکسوت صنایع دستی ظهور دستگاه های نساجی نوین که در تار و پود هنر ترمه بافی هم راه یافته اند را از دیگر مشکلاتی فرارو برشمرد که برای این هنر اصیل مشکل ساز شده و تولید صنعتی را جایگزین تولیدات فاخر دستی کرده است.

وی بیان کرد : مشقت، دقت، زیبایی، اصالت، دوام و ماندگاری از ویژگی های ترمه بافته شده با دست و بصورت اصیل است، اما تولیدات صنعتی از این صفات برخوردار نیستند و از زاویه ای دیگر، ظرافت و ارزش واقعی را ندارند، اما در عین حال بازار را تسخیر کرده اند.

شمسعلی، گرانی وسایل و ادوات مورد استفاده در این هنر را یکی از دلایل کاهش شمار علاقمندان به یادگیری آن می داند و در این باره می گوید: راه اندازی دستگاه بافت ترمه بدون در نظر گرفتن مواد اولیه آن بیش از 300 میلیون ریال هزینه دارد و بی شک پرداخت آن در توان نوآموزانی که در ابتدای راه قرار دارند، چندان سهل نیست.

شمسعلی با بیان اینکه طی بیش از 60 سال فعالیت در زمینه صنایع دستی، هنرآموزان پرشماری را تربیت کرده است، گفت : برخی از این افراد با یادگیری رشته ترمه دوزی آن را دنبال کرده اند، اما بسیاری با وجود فراگیری این هنر، بدلیل نبود حمایتها دست از کار کشیدند و آن را ادامه نداند. وی اضافه کرد: اگرچه علاقه و ذوق هنری عنصر اصلی و مایه پیشرفت هنرمند است، اما باید حمایت نیز از سوی تصمیم گیران و سیاست گذاران در عمل و نه فقط در گفتار حس شود، تا هنرمند در ادامه راه خود دلگرم باشد و به تداوم آن مبادرت ورزد.

این هنرمند پیشکسوت درباره اینکه ایرانیان بجای اهدای اجناس خارجی، صنایع دستی را به یکدیگر و حتی به سایر مردم جهان هدیه دهند، ادامه داد: نبود سرمایه گذاری و حمایت از سوی نهادهای متولی منجر به سخت و کند شدن چرخه تولید و در نهایت گرانی تولیدات شده است و همین امر سبب می شود که صنایع دستی اصیل، قیمت تمام شده بیشتری داشته و مردم توان اهدای آن به همدیگر را نداشته باشند.

 

*** صبر و بردباری نزد هنرآموزان کمیاب شد

مژگان داتلی بیگی از هنرآموزان رشته ترمه بافی در گفت و گو با ایرنا، آغاز فرایند آموزش خود را اینگونه توصیف می کند: روزی به همراه جمعی از دوستان برای بازدید به خانه تاریخی 'شیخ الاسلام'(موزه صنایع دستی) محل کار استاد شمسعلی آمدم و محو صبوری و صلابت استاد در تولید آثار هنری شدم، پس از آن تصمیم گرفتم به این رشته وارد شوم.

این دانش آموخته رشته نساجی تصریح کرد: صبوری و بردباری باید در هنرآموز وجود داشته باشد، زیرا فرایند یادگیری تا حدودی زمانبر است، اما پس از آن، شرایط آنچنان جذاب و اثربخش خواهد شد که تمامی سختی ها را از یاد خواهد برد، البته باید بدانیم که سختی های گذشته سختی های واقعی و مشقت بار در کار نبوده بلکه ملزومات و وظایفی است که در هر فراگیری وجود دارد.

این هنرآموز صنایع دستی حمایت استادکار را درخشان و انگیزه بخش توصیف می کند و در ادامه نسبت به اینکه سعی دارد هنر ترمه و زری بافی را زنده نگه دارد، سخن می گوید.

داتلی بیگی خاطرنشان می کند: هدفم ماندگاری هنری است که ضمن زیبایی و تعالی، به پاس قدردانی از هنرمندانی همانند استاد شمسعلی است که سالها برای آن کوشش کرده اند.

اما اینکه صنایع دستی در کشورمان شرایط مطلوبی ندارد و تولید برخی از آنها بسیار کمرنگ شده است، نکته ای است که بسیاری از مسئولان، کارشناسان، دست اندرکاران بارها نسبت به آن هشدار داده اند.

رئیس دانشکده صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان موازی کاری نهادها و دستگاه های مختلف را از جمله مواردی می داند که برای صنایع دستی مشکل آفرین است.

میثم براری با بیان اینکه صنایع دستی همچون آب زاینده رود مورد غفلت مدیران است، بیان کرد: نبود یک مرجع اصلی تصمیم گیر و فراگیر چالشهای متعددی را برای این عرصه رقم زده است، زیرا بسیار دیده شده است که مجموعه هایی مانند سازمان میراث فرهنگی، دانشگاه ها، شهرداری و اتحادیه ها جداگانه تصمیماتی اتخاذ می کنند که برای کل مجموعه صنایع دستی سودبخش نیست.

وی نگاه ماندگار بلند مدت به جای چاره اندیشی روزانه و روزمرگی را به عنوان راهکاری برای حل مشکلات صنایع دستی به ویژه در بخش سیاست گذاری و تصمیم سازی ارزیابی کرد.

عضو هیأت علمی دانشکده صنایع دستی اصفهان خاطرنشان می کند: بسیار دیده شده است که هنر و به ویژه هنر صنایع دستی ابزاری برای تبلیغات مدیران بدل شده است و نباید از آسیبهای این اقدام نیز غافل بود.

وی برنامه ریزی نکردن دقیق را از دیگر مواردی ارزیابی می کند که منجر به ایجاد مشکلاتی برای صنادیع دستی شده است و در این راستا تصریح می کند: آینده نگری و اتکا به دانش و مهارت فعالان عرصه دستی باید در برنامه ریزی مدیران جای خود را بیش از گذشته باز کند و 'قبول نداشتن' سایرین به طورکلی خوشایند نیست.

به گفته این استاد دانشگاه تولید انبوه و کسب بازارهای جهانی نیازمند حمایتهای جدی دولت است زیرا ارتباط موثر با سایر کشورها و ایجاد بازارهای جدید از وظایف دستگاه های متولی و حاکمیتی به شمار می رود.

رئیس اتحادیه صنایع دستی استان اصفهان در گفت و گو با ایرنا، دشواری در تجارت و فروش صنایع دستی را بلای جان این صنعت دانست و گفت : تحریمها تا حد زیادی عرضه صنایع دستی را با چالش روبه رو کرده است، زیرا امکان فروش صنایع دستی به خارج از کشور و دریافت پول آن به آسانی میسر نیست.

سید عباس شیردل، نبود فضای نمایشگاهی اختصاصی برای نمایش چگونگی تولید و عرضه صنایع دستی را از دیگر مشکلات این حوزه ارزیابی و اضافه کرد : ایجاد چنین فضایی می تواند به رونق صنایع دستی بینجامد.

به گزارش ایرنا، طبق آمارهای اعلام شده در مجموع 602 رشته صنایع دستی در جهان شناسایی شده که 299 رشته آن مربوط به ایران و از این تعداد 196 رشته در اصفهان به ثبت رسیده است.

زری بافی، ترمه، مخمل، گیوه دوزی، قفل سازی سنتی، علامت سازی، فیروزه کوبی، سفره بافی و کاغذ سازی سنتی از جمله صنایع دستی است که فراموش شدند و یا در حال فراموشی هستند که به تاکید هنرمندان این عرصه باید برای ادامه حیات و فعالیت آنان تدابیری اصولی اتخاذ کرد.

منبع: ایرنا