یارشاطر؛ خادم، دلسوز و تأثیرگذار / احمد مسجد جامعی

 

هیچ کتابخانه جدی در ایران نیست که کتاب‌هایی از بنگاه ترجمه و نشر کتاب در آن نباشد.

از سفرنامه ابن‌بطوطه گرفته تا ایلیاد و ادیسه هومر تا ایران در قرون نخستین اسلامی اشپولر و کارهایی درباره چهره ملل یا داستان‌های ملل یا سرگذشت بزرگان یا مجموعه ایران‌شناسی یا مجموعه متون زبان فارسی یا مجموعه تاریخ و فلسفه. این آثار بیشتر ترجمه است و سعی شده از آثار کلاسیک جهان به زبان‌های مهم باشد؛ انگلیسی، آلمانی، فرانسه، روسی و عربی. هر چند از زبان‌های چینی و اسپانیولی که عده قابل‌توجهی از مردم جهان بدان سخن می‌گویند چندان اثری به چشم نمی‌خورد. و در این کار از بزرگانی مانند جمال‌زاده، ذبیح‌اله، صفا، محمود صناعی، بدیع‌الزمان فروزانفر، احمد آرام، سید جعفر شهیدی، ایرج افشار، پرویز خانلری، احمد مهدوی دامغانی نه‌تنها مشورت که کتاب هم می‌گرفت.

این بخشی از کارنامه مدیریتی احسان یارشاطر در بنگاه ترجمه و نشر کتاب است که راه‌اندازی ویرایش حرفه‌ای و عقد قراردادهای تخصصی میان ناشر و مؤلف ازجمله آن‌هاست. به‌طوری که ویراستاران بزرگی مانند اسماعیل سعادت و احمد سمیعی گیلانی فعالیت حرفه‌ای خود را از این بنگاه شروع کردند. آن سال‌ها دسترسی به کتاب سایر کشورها آسان نبود و هنوز شبکه اطلاعات کتاب جای خود را باز نکرده بود. یارشاطر با ناشران مهم جهان تماس داشت و آثار آن‌ها را دریافت می‌کرد.

زمانی که قرار بود تاریخ ایران کمبریج نوشته و تدوین شود، یارشاطر مشاورت و مسئولیت سرپرستی بخشی از آن را عهده‌دار شد و این کار را به سامان رسانید. او استادان ایرانی را در تدوین مجلدات تاریخ ایران کمبریج به این کار دعوت کرد. کسانی همچون عبدالحسین زرین‌کوب، محمود صناعی، مرتضی مطهری، گیتی آذرپیک (در بخش معماری) و ذبیح‌الهو صفا. از کارهای مهم یارشاطر در تمدن ایرانی اسلامی چاپ اشارات و تنبیهات ابن‌سینا و همچنین پنج رساله از ابن‌سینا، در سلسله انتشارات انجمن آثار ملی به مناسبت هزاره شیخ‌الرئیس ابن‌سیناست. کتاب زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی نیز از آثار مهم اوست. تمام این‌ها زمینه‌ساز دانشنامه ایرانیکا شد. بعدها برای تدوین دانشنامه‌ای به نام ایرانیکا همت گماشت. یارشاطر پیش‌ترها استاد دانشگاه کلمبیا بود و کار جدیدش را در همان‌جا پایه‌گذاری کرد. این کتاب تا پانزده جلد چاپ کاغذی شد و پس از آن به شکل آنلاین در فضای مجازی قرار گرفت. یارشاطر جزو نسل قبل بود، اما بسیار زود اهمیت فضای مجازی را شناخت. دانشنامه‌نویسی در ایران دست‌کم از زمان مصاحب شکلی کارشناسانه و جدی به خود گرفته بود. اما اوج آن در سال‌های پس از انقلاب اتفاق افتاد که چندین دانشنامه عمومی و تخصصی آغاز به کار کرد، مانند دانشنامه جهان اسلام، دانشنامه بزرگ اسلامی، فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان، دانشنامه تشیع، دانشنامه ادب فارسی و دانشنامه دانش‌گستر.

یارشاطر در گسترش دانشنامه‌نویسی پس از انقلاب تأثیرگذار بود. این اثربخشی در پاره‌ای موارد از این جهت بود که چرا بایستی دانشنامه مربوط به ایران در آمریکا و به دست به‌اصطلاح «دیگران» نوشته شود. این هر چند ممکن است چندان به چشم نیاید، اما شاهد بوده‌ام که در مواردی از باب رقابت بسیار تأثیرگذار بود و البته این غیرت ملی و همت فرهنگی بسیار پسندیده است. بنابراین علاقه‌مندانی پرشور توانستند استادان و محققان ایرانی را در همین‌جا جمع کنند تا به‌جای آنکه آثارشان را در کتابی در آن‌سوی مرزها منتشر سازند، در همین سرزمین و با مدیرانی که عشق به وطن و زندگی در ایران را ترجیح می‌دهند تدوین کنند. من در سفری به آمریکا، یارشاطر را در همان کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه کلمبیا در نیویورک دیدم. کتابخانه‌ای که اسناد و آرشیوهای آن، چندان غنی بود که یافتن آن‌ها در ایران دست‌کم دشوار است. یارشاطر هر چند به این دانشنامه‌ها نقدهایی داشت ولی درمجموع، این حرکت را می‌پسندید. اما دانشنامه ایرانیکا وجه دیگری هم داشت و آن بار علمی مقالات و نوشته‌های آن بود که برخی از مقالات طولانی آن در کتاب‌هایی جداگانه در ایران ترجمه و منتشر شدند. مانند اقوام ایرانی یا لباس‌های ایرانی که به کوشش انتشارات امیرکبیر عرضه شد. برخی دایره‌المعارف‌ها نیز چنان‌که خود می‌نویسند عین مقالات ایرانیکا را ترجمه کردند و مطلب چندانی بر آن نیفزودند و در پای نوشته‌ها آوردند برگرفته از ایرانیکا. ایرانیکا نیز از برخی مقالات دانشنامه‌هایی که در ایران در دست تدوین‌اند عیناً استفاده می‌کند و پای آن‌هم مآخذ را یاد می‌کند. به‌نحوی که برای برخی دایره‌المعارف‌ها کلمه اختصاری تعریف کرده است. به هر حال، به‌رغم نقدهایی که به یارشاطر وارد است او بیش از هفتاد سال به زبان فارسی خدمت کرد و علاوه‌بر آن، نهادی به نام دانشنامه ایرانیکا را به یادگار گذاشت.

منبع: ایرنا