نظامی مشروطه‌خواه و انقلابی مصلح / علی عظیمی‌نژادان

 

مروری بر نوآوری‌های كلنل علینقی وزیری در عرصه هنر؛ به بهانه سالگرد درگذشت او

بدون شك كلنل علی نقی وزیری (1358-1266) در زمره مهم‌ترین و موثرترین فرهنگ‌سازان ایرانی در قرن چهاردهم خورشیدی به حساب می‌آید چرا كه دایره فعالیت‌های فرهنگی- هنری وی بسیار گسترده بود و تنها به نوآوری در عرصه مبانی نظری موسیقی، آهنگسازی و نوازندگی تار محدود نمی‌شد بلكه او در زمینه برخی فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی دیگر نیز پیشگام بود. به عنوان مثال وی موسس رشته زیبایی‌شناسی در جامعه دانشگاهی ایران است. وزیری نخستین كسی است كه پایه‌های نوینی را برای علم عروض در شعر فارسی بنیان نهاده است كه در این زمینه حتی نسبت به استاد پرویز ناتل خانلری فضل تقدم دارد. نتیجه پژوهش‌های او دراین زمینه در دو شماره مختلف مجله «مهر» با عنوان‌های «اصلاحات ادبی» (اصلاحات عروضی) و «اصلاحاتی در باب قافیه» در سال‌های 1316 و1317 به چاپ رسیدند. او در عین حال از نخستین پدید‌آورندگان داستان‌ها، سرودها، خواندنی‌ها و ملودی‌هایی برای كودكان و نوجوانان بود. وزیری همچنین در مقام یك روشنفكر و مصلح اجتماعی نخستین كسی است كه برای بانوان ایرانی سالن سینما و كلوپ موزیكال مستقلی را احداث كرد. هرچند پس از مدتی این سالن آماج طعمه آتش شد. او دراین زمینه تحت‌تاثیر مادرش بی‌بی‌خانم استرآبادی بود كه از نخستین كوشندگان حقوق زنان در ایران محسوب می‌شود. بی‌بی خانم موسس نخستین مدرسه دخترانه در ایران (موسوم به دبستان دوشیزگان) درحوالی دوران مشروطه بود و به خصوص كتاب «معایب‌الرجال» وی در تاریخ فرهنگ و ادب ایران مشهور است.كلنل وزیری نخستین آهنگسازی است كه برخی قطعات وی در سینمای ایران مورد استفاده قرار گرفت چراكه چند قطعه او در چهارمین فیلم ناطق فارسی موسوم به لیلی‌ومجنون (1314) به كارگردانی شادروان عبدالحسین سپنتا استفاده شد. او در زمینه تصنیف یكسری درام‌ها و تئاترهای موزیكال نیز پیشگام بود.آثاری چون «اپرت گلرخ» و «شوهر بدگمان». او نخستین موسیقیدان ایرانی است كه نوشتن كتاب و ایراد سخنرانی درباره موسیقی را به اندازه و حتی در مقام بالاتری از ساختن و اجرای موسیقی قلمداد می‌كرد و به همین دلیل پس از ورود به ایران در سال 1302 و همزمان با افتتاح مدرسه عالی موسیقی وكلوپ موزیكال، ضمن آموزش موسیقی و برگزاری كنسرت، سخنرانی‌های فراوانی نیز درباره موضوعاتی چون اهمیت موسیقی در جوامع و آسیب‌شناسی موسیقی ایرانی ایراد كرد كه برخی از آنها در مجله شفق سرخ (به سردبیری علی دشتی) به چاپ رسید و مدتی بعد این سخنرانی‌ها به همت شادروان استاد سعید نفیسی با عنوان چهار كنفرانس (به ضمیمه مقاله صنایع ظریفه) به‌صورت كتاب منتشر شد. وزیری علاوه بر نوآوری در عرصه نوازندگی و آهنگسازی در زمینه موسیقی آوازی نیز نوآور بود به‌طوری كه بسیاری از خوانندگان مطرح ایرانی نظیر عبدالعلی‌وزیری و غلامحسین بنان براساس آموزه‌ها و نظریات موسیقایی وی از سنت مسلط اوج‌خوانی و خواندن با صداهای زیر ممتد -كه صورت متعارف آوازخوانی در دوران قاجار بود- گسست كردند و به سمت بم‌خوانی كشیده شدند. در كل باید توجه داشت كه مجموعه فعالیت‌های مختلف و متنوع وزیری در عرصه‌های فرهنگی و هنری در چارچوب مشروطه‌خواهی و گرایش‌های ناسیونالسیتی وی قابل ارزیابی است. او پیش از فعالیت در زمینه موسیقی و هنر، یك نظامی مشروطه‌خواه بود كه پس از اقامت 5 ساله‌اش در پاریس و لندن و تحصیل در زمینه موسیقی (با استفاده از كمك‌های مادی صمصام‌الملك بیات) و ارتباط با محافل روشنفكری چون محافل وابسته به مجله «ایرانشهر» برلین (به سركردگی حسین كاظم‌زاده ایرانشهر) عزم خود را برای انجام اصلاحات عمیق در گستره فرهنگ و هنر و به‌خصوص موسیقی ایرانی جزم كرد. به‌هرحال پرداختن دقیق و بررسی مناسب درباره مجموعه فعالیت‌های موثر كلنل وزیری در اینجا مقدور نیست اما در ادامه این مقاله قصد دارم كه به‌صورت خیلی مختصر درباره برخی از نكته‌های مطرح شده و نوآوری‌های دیگر وزیری توضیحات كوتاهی را ارایه كنم.

 

تجدد و چند صدایی كردن موسیقی ایرانی

اگردر دورنمای تاریخ تحول و تجدد موسیقی در ایران بخواهیم جایگاه دقیق كلنل وزیری را مشخص كنیم باید جایگاه تاریخی او را از یك سو با نقش تاریخی درویش‌خان و از سویی دیگر با امثال غلامحسین مین‌باشیان و پرویز محمود مقایسه كنیم. درویش‌خان نخستین كسی است كه با ایجاد یك گروه موسیقی در انجمن اخوت، گروه‌نوازی را در موسیقی ایرانی به صورت امری جدی رایج كرد. درویش‌خان همچنین با استفاده از برخی نوآوری‌ها در فضای موسیقی ایرانی مانند ابداع پیش‌درآمد (به همراه ركن‌الدین مختاری) موفق شد كه فرم متریك را در موسیقی ایرانی به یك انضباطی در قالب ریتمیك حركت دهد؛ فضای ملودیك را گسترش داده و یك وزن را در طول زمان مشخصی كه تا آن زمان سابقه نداشت، پردازش كند. با وجود تمامی این تلاش‌ها، درویش‌خان در نهایت نتوانست از سنت فكری موسیقایی خاندان فراهانی به صورت جدی گسست كند. مین‌باشیان و پرویز محمود نیز باوجود تلاش برای آشنا كردن هنرجویان موسیقی آن زمان با مبانی علمی و قواعد آهنگسازی موسیقی غرب، به دلیل فاصله داشتن از فضای موسیقی ایرانی نتوانستند بر فضای موسیقی ایرانی به صورت جدی تاثیر بگذارند. اما كلنل وزیری ازجمله با تطبیق دادن فواصل موسیقی ایرانی با یك گام ابداعی موسوم به گام تعدیل شده 24 ربع پرده‌ای راه را برای چند‌صدایی‌كردن موسیقی ایرانی باز كرد. وزیری با مطالعات گسترده‌ای كه هم در‌زمینه مبانی موسیقی غربی و هم موسیقی ایرانی داشت در‌راستای ایجاد تجدد موسیقایی، تحولات نوینی را در مبانی نظری و عملی موسیقی ایرانی ایجاد كرد و با انجام مجموعه كارهایش موفق شد كه از نظام فكری مسلط بر فضای موسیقی سنتی ایران به صورت جدی گسست كند. به عنوان مثال اوزان موسیقی‌های قدیم ما بر اساس دورهای ایقاعی استوار بوده و فاقد اوزانی مانند 2/4، 3/4 و 6/8 بودیم. فواصل موسیقی ما نیز در دوران قبل بر اساس 24 ربع پرده استوار نبود و گردش نغمه‌های ما هم در محدوده دانگ استوار بود كه شامل 5-4 نت می‌شد و اصولا مقوله‌ای به نام گام را هم نداشتیم. اما در نظام فكری وزیری تمامی اینها موجود هستند و حتی می‌شود گفت كه در سیستم اندیشه كلنل، مقولاتی نظیر دستگاه و مقام هم جایگاهی نداشتند و دستگاه‌های ایرانی نیز به 5 گام مجزا تقسیم شده بودند كه عبارتند از گام‌های شور، نوا، ماهور، راست پنجگاه و سه‌گاه. همچنین وزیری با ابداع علامت‌های «سُری» و «كرن» برای نت‌نویسی موسیقی ایرانی به منظور مشخص‌كردن فواصل ربع پرده‌ای برای همیشه تاثیر قاطع خود را در موسیقی ایرانی بر جای گذاشت. البته همزمان با آغاز فعالیت‌های وزیری تاكنون چه از جانب سنت‌گرایان و چه از جانب مدرنیست‌ها نقدهای فراوانی نسبت به فعالیت‌های نظری و عملی وی بیان شده است و بطلان بسیاری از آنها (از جمله نظریه گام 24 ربع پرده‌ای) به اثبات رسیده است اما هیچ‌كدام از آنها ذره‌ای از اعتبار و ارزش كارهای وی كم نمی‌كند چرا كه همیشه نخستین قدم‌ها در‌راستای ایجاد تحولات در هر رشته با خطاهای فراوانی توام است و تا كسی این جسارت را نداشته باشد تا در عرصه نظری و عملی خطر‌پذیری كند هیچ كاری به پیش نخواهد رفت.

 

نگارش متد آموزشی و نوآوری در نوازندگی تار

می‌شود گفت كه تا پیش از ظهور كلنل وزیری در عرصه موسیقی ایران، ساز اصلی و متداول موسیقی ما تار بوده است و بیشتر ردیف‌دانان و نوازندگان اصلی موسیقی ما در درجه اول نوازندگان برجسته تار محسوب می‌شدند از میرزاعبدالله و حسین قلی‌خان گرفته تا درویش‌خان و دیگران.به همین دلیل نقطه شروع تحولات موسیقایی ما نیز بدون نوآوری در عرصه نوازندگی تار بی‌معنا می‌شد.كلنل وزیری نیز كه خود پیش از هر چیز یك نوازنده توانای تار محسوب می‌شد نخستین كوشش‌های خود را درزمینه تجدد موسیقی در ایران با نوشتن كتاب دستور تار مهیا كرد. این كتاب برای نخستین‌بار در سال 1300 در برلین منتشر شد و می‌شود گفت كه نخستین اثر یك موسیقیدان ایرانی درزمینه تدوین متدی آموزشی برای یك ساز ایرانی بوده است. وزیری 15 سال بعد كتاب دیگری را با عنوان دستور جدید تار در ایران منتشر كرد. كلنل وزیری در این كتاب تازه، برخلاف كتاب نخست كه بیشتر بر مبانی نظری موسیقی متمركز شده بود، برای پرورش تكنیك و علم رامشگری (بنا به قول خود وزیری) یكسری تمرین‌ها، ردیف‌های آواز و قطعات جدید موسیقی را به كتاب اولی اضافه كرد. وزیری كتاب دوم خود را با دستورهایی به شاگردان خود برای طرز نواختن تار و استفاده از نت‌خوانی و... آغاز می‌كند سپس نكاتی را درباره ویژگی‌های مختلف تار، طرز گرفتن مضراب و مسائلی از این قبیل بیان می‌كند كه تمامی اینها با عكس‌های مختلف مرتبط با این ساز همراه شده است. نویسنده در ادامه، آواز ماهور را به صورت ساده در گام دو كه برای تار مناسب است، آورده و پس از مقداری تمرینات و آهنگ‌های ضربی، آواز دشتی، شور، بیات ترك، ابوعطا، بیات اصفهان، افشاری و... را به‌طوری كه در تار قابل اجرا باشد، نگاشته و در فاصله آوازها، قطعاتی ضربی از ساخته‌های خود و تمرین‌های متعددی برای راه افتادن پنجه و مضراب‌های مختلف داده و سپس قطعاتی را كه در پرده‌های مختلف است در كتاب خود آورده از جمله: «لزگی ناهید»، «مارش پیشرو»، «لزگی زهره»، «والس بدر»، «پانتومیم دزدی بوسه» و قسمتی از «بندباز»، «ژیمناستیك موزیكال»، «سولویی در چهارگاه» و چهار آهنگ به سبك دوتایی. او در چهار صفحه پایانی كتاب هم شرحی درباره سه‌تار نوشته و ویژگی‌های این ساز را نیز بیان كرده است و در‌واقع می‌شود گفت كه همین چهار صفحه اولین مطالب آموزشی راجع به این ساز در یك اثر نوشتاری آموزشی در ایران محسوب می‌شود. اما درباره شیوه نوازندگی كلنل وزیری به‌صورت خلاصه می‌توان گفت كه آنچه در نوازندگی وی بسیار ویژه و خاص جلوه می‌كرد آن پرش‌های كروماتیك، پرش‌های اكتاو و حركات خاص ملودیكی بود كه باعث می‌شد شیوه نواختن وی بسیار با‌صلابت و با‌شكوه شنیده شود. به‌عبارت دیگر با شنیدن دوباره اجراهای وزیری در نوازندگی تار متوجه می‌شویم كه در مضراب‌هایی كه او می‌نوازد مالشی وجود ندارد بلكه آنها را شلاقی می‌نوازد. استفاده از آرپژها در نوازندگی‌اش نیز شاید به این دلیل بود كه به آن دسته از افراد كه تجدد را در پیروی تام و كمال از الگوهای موسیقی غربی جست‌وجو می‌كردند این نكته را اثبات كند كه ما خودمان با استفاده از ابزار و وسایلی كه در اختیار داریم می‌توانیم تجدد مورد نظرمان را اجرا كنیم و احتیاجی به جایگزینی موسیقی غربی به جای موسیقی ایرانی نداریم. درعین حال گفتنی است كه در شیوه نوازندگی وزیری بر‌خلاف شیوه قدما به ندرت از ریز‌ها و دراب‌های به‌هم پیوسته در جمله‌بندی‌ها و تزیینات اجرایی استفاده می‌شد و كلنل به جای آن از تكنیك «ناله كردن» استفاده می‌كرد. «ناله كردن»، آن تكنیكی است كه مطابق آن، سیم را در جهت درونی دسته ساز حركت می‌دهند تا صدای ناله مانندی را به وسیله آن اجرا كنند. در كل برخی از آثاری كه وزیری اختصاصا برای تار نوشته است در زمره تكنیكی‌ترین و مشكل‌ترین قطعات برای این ساز هستند و بدون‌شك اجرای آنها متر و معیار و محكی برای سنجش قدرت و میزان توانایی نوازندگان این ساز است. آثاری چون «دخترك ژولیده» (چهارگاه)، «بندباز» (ماهور) و «ژیمناستیك موزیكال» (دشتی) .

 

ملودی‌سازی، آهنگسازی برای اركستر و ساخت ترانه‌ها و تصنیف‌های گوناگون

همچنان كه گفته شد دایره آثار مختلف موسیقایی وزیری بسیار گسترده است و گونه‌های مختلفی را شامل می‌شود از آثاری كه اختصاصا برای تار نوشته شده‌اند كه به آنها اشاره كردیم و شاید بتوان گفت كه هنوز مهم‌ترین كارهای وی به حساب می‌آیند تا ساخت ترانه‌ها، نغمات و سرود‌های گوناگون نظیر تصنیف‌های «بسته دام»، «جورفلك» و سرود «ای وطن» (هر سه با صدای روح‌انگیز)، «شكایت نی»، «رنگ نیمه‌شب» و «نمی‌دونی» (با صدای عبدالعلی وزیری) و تصنیف «خریدار تو» و «دانی كه چیست دولت» (با صدای بنان) و علاوه بر آنها ساخت نغماتی برای كودكان روی اشعاری از حسین گل گلاب نظیر «آفتاب»، «گنجشك»، «مادر»، «كودك یتیم» و «ماه» كه توسط حشمت سنجری -رهبر اركستر و آهنگساز مشهور- دوران بعد و در زمانی كه هشت سال بیشتر نداشت خوانده شدند و در نهایت آثاری كه برای اركستر تصنیف شده‌اند مانند «رنگ سه‌گاه»، «رنگ خجسته» (دشتی)، «رقص دختر من»، «كاروان» (دشتی)، «رنگ 6 رقص» و... در مجموع نوآوری وزیری در كارهای آهنگسازی‌اش در استفاده از فواصل كروماتیكی بود كه پیش از آن نمونه‌هایش را در موسیقی ایرانی كمتر ملاحظه می‌كردیم.در بیشتر كارهای او این ملودی است كه نقش اصلی را در آهنگسازی بر‌عهده دارد و تنها برخی مواقع یك همراه (آكومپانیمان) می‌آید كه فقط سر ضرب را می‌گیرد و بیشتر این همراهی، با نت‌های واخوان انجام می‌شود و در مواردی معدود از تكنیك كنترپوان برای همراهی ملودی استفاده می‌شود و بنابراین با دیدگاه امروزی بیشتر كارهای اركسترال وی از تكنیك‌های چندان بالایی برخوردار نیستند اما با توجه به زمانه خود آثار قابل توجهی به حساب می‌آمدند. در عین حال وقتی گفته می‌شود كه كارهای وزیری نخستین آثار چند‌صدایی در موسیقی ایرانی هستند برای توصیف دقیق‌تر آن بهتر است كه از واژه هتروفونیك به جای پلی‌فونیك استفاده كنیم. به هرحال آنچه در دورنمای تاریخی اهمیت دارد پیشگامی وزیری درساختن قطعات اركسترال چندصدایی است متشكل از سازهای ایرانی و غربی كه امروزه با عنوان موسیقی ملی از آنها نام برده می‌شود و البته نقش بزرگانی چون روح‌الله خالقی و حسین دهلوی در گسترش و معرفی این نوع موسیقی بسیار اساسی بود و اتفاقا برخی از اجراهای خوب آثار كلنل وزیری توسط این دو بزرگوار تنظیم مجدد شده است كه از جمله مهم‌ترین آنها می‌توانیم به تنظیم خالقی بر تصنیف «دانی كه چیست دولت» اشاره كنیم كه در برنامه «گلهای رنگارنگ- 252» اجرا شد و دیگری تنظیم و واریاسیون روی قطعه بندباز توسط دهلوی كه با عنوان فانتزی برای تار و اركستر به اجرا در آمد.

 

تاسیس رشته زیبایی‌شناسی در ایران

می‌توان گفت كه وزیری از سال 1315 كه به‌عنوان استاد دانشگاه در دانشكده ادبیات و سپس هنرهای زیبا دانشگاه تهران استخدام شد دیگر به‌ندرت در زمینه آهنگسازی و نوازندگی تار آثار قابل‌توجهی ارایه داد و از این زمان تا دوران بازنشستگی‌اش بیشتر در رشته‌های مرتبط با تاریخ و فلسفه هنر تحقیق و تفحص می‌كرد و به دانشجویان آموزش می‌داد. از جمله دستاوردهای وزیری در این زمینه‌ها می‌توان به تالیف و ترجمه‌های كتاب‌هایی چون «زیبایی شناسی در هنر و طبیعت» (چاپ اول- 1329)، «ترجمه زیبایی‌شناسی تحلیلی» (نوشته پی‌یر گاستلا-1326) و نگارش دو جلد كتاب «تاریخ هنرهای مصور» به سال‌های 1327 و 1346،اشاره كرد. می‌توان گفت كه كلنل وزیری با نگارش و ترجمه این كتاب‌های مفید و موثر، موسس واقعی رشته‌های تاریخ هنر و فلسفه هنر در ایران است. برای بررسی و تحلیل این دسته از كارهای وی به نگارش مقاله مستقلی احتیاج است و در اینجا فقط ذكر این نكته خالی از فایده نیست كه وزیری كتاب «زیبایی‌شناسی در هنر و طبیعت» را كه در 5 فصل و 215 صفحه تنظیم شده است با اقتباس از برخی منابع فرانسوی از جمله كتاب «شناخت‌زیبایی» فیلیسین شاله - زیبایی‌شناس فرانسوی- و برخی نوشته‌های شارل لالو تصنیف كرده است اما در عین حال عقاید شخصی خود و فضای فرهنگی- هنری ایران را هم لحاظ كرده و در این زمینه منفعلانه عمل نكرده است. او در فصل دوم این كتاب یك طبقه‌بندی از انواع هنرها ارایه كرده است كه در آن هنرها به 3 نوع «هنرهای مصور» (معماری، حجاری و نقاشی)، «هنرهای مصوت» (موسیقی و ادبیات) و «هنرهای صنعتی» و هنرهای مربوط به خانه (اسباب خانه و تزیینات شهری) تقسیم می‌شوند.

منبع: اعتماد