مارش میهن پرستی از زبان سربازان وطن / علی تقی پور

 

از گروه موزیک سلطنتی تا هنرستان موسیقی ملی

در دی ماه سال 1235 خورشیدی به درخواست دولت ایران دو کارشناس موزیک نظام به نام «بوسکه» (Bousluet) و «رویون» (Rouillon) ازطرف دولت فرانسه به ایران اعزام و یک دسته موزیک نظامی با روش موزیک نظام فرانسه در ایران تأسیس کردند که «موزیک سلطنتی» نامیده شد.

دو سال بعد بوسکه به فرانسه بازگشت و رویون ریاست این دسته را برعهده گرفت و تا سال 1246 در این مقام باقی ماند.

دسته دوم موزیک سلطنتی نیز چندی زیر نظر دریانورد ایتالیایی به نام «مارکو» (Marco) تشکیل شد که وی توفیق چندانی با این دسته موزیک نیافت.

ناصرالدین شاه که خواستار گسترش موزیک نظام بود، در سال 1247 از دولت فرانسه درخواست استاد برجسته‌ای کرد تا علاوه ‌بر رهبری دسته موزیک به گسترش و آموزش افراد بیشتری نیز بپردازد. لذا در سال 1247 «آلفرد ژان باپتیست لومر» (Alfred Jean Baptiste Lemaire) معاون هنگ اول گارد پرنده نظام فرانسه به ایران فرستاده شد و با عنوان «رئیس موزیک شاهنشاه ایران» به استخدام دولت درآمد.

وی در آغاز به تجدید سازمان دو دسته موزیک سلطنتی پرداخت، اما این کار بسیار دشوار بود زیرا افراد این دسته‌ها نه تنها به زبان فرانسه آشنایی نداشتند بلکه بسیاری از آنها با خواندن و نوشتن فارسی هم آشنا نبودند و گوش آنها هم با موزیک غربی نامأنوس بود. با این حال لومر چاره‌ای نداشت جز آنکه به آنها نت و نواختن سازهای بادی موزیک نظامی را طبق دروس موسیقی در فرانسه بیاموزد.

لومر درحالی که دسته‌های موزیک نظامی را به کار انداخت، برای پیشرفت موزیک نظام و تربیت نوازنده و پرورش مربی و تکنواز سازهای بادی، تأسیس «شعبه موزیک نظام» را به ناصرالدین شاه پیشنهاد کرد که مورد استقبال و تصویب وی قرار گرفت.

شعبه موزیک نظام براساس برنامه‌های مدرسه متوسطه موسیقی پاریس و به‌منظور تربیت رؤسای دسته‌ها و تکنوازهای موزیک نظام در سال 1249 تأسیس و در شمار واحدهای تابع دارالفنون قرار گرفت.

لومر به تنهایی علاوه بر مدیریت شعبه موزیک، تدریس تمامی سازهای بادی، پیانو، سلفژ، هارمونی و ارکستراسیون نظامی را شخصاً برعهده داشت و برای ارتباط با شاگردان، علی‌اکبر خان نقاش باشی (مزین‌الدوله) که در دارالفنون علاوه‌ بر تدریس نقاشی، زبان فرانسه را نیز تعلیم می‌داد و با موزیک غرب نیز آشنایی داشت، برای ترجمه با لومر همکاری می‌کرد.

دوره شعبه موزیک نظام 6 سال بود و پس از پایان دوره شاگردان با دریافت دیپلم با درجه افسری به مقام فرماندهی دسته موزیک نایل و هرکدام مسئولیت دسته‌ای را برای تعلیم برعهده می‌گرفتند. اما نخستین دوره تحت تعلیم لومر 15 سال طول کشید و از 25 نفر آغاز‌کننده دوره، تنها 10 نفر موفق به دریافت دیپلم شدند.

به شاگردان موزیک نظام علاوه‌ بر لباس نظامی و غذای رایگان، حقوقی معادل 120 الی 150 فرانک فرانسه کمک هزینه تحصیل داده می‌شد و این حقوق علاوه ‌بر حقوق دریافتی به‌عنوان درجه‌دار نظام بود.

در این سال‌ها افراد دیگری نیز مانند «گوار» (guar) برای تعلیم دسته‌های موزیک والیان شهرهای مختلف مثل کامران میرزا (وزیر جنگ) نیز به ایران آمدند که کارشان جنبه آموزشی نداشت.

پس از چند سال به پیشنهاد لومر، یک فرانسوی دیگر به نام مسیو «دوال» (Duale) به‌عنوان نوازنده ویولن و مربی ارکستر به تهران آمد و نخستین ارکستر سازهای زهی را در ایران تأسیس کرد. ولی اقامت وی به درازا نکشید و پس از دو سال از ایران رفت. وی نخستین فردی بود که نواختن ویولن به سبک غربی را در ایران معمول کرد و در این رشته چند شاگرد برجسته تربیت کرد که آنها نیز بعدها با تدریس این ساز در دارالفنون و مدرسه موزیک موجب اشاعه این ساز شدند.

در سال 1265 نخستین ارکستر سلطنتی ایران توسط لومر و با شاگردان مدرسه موزیک نظام تأسیس شد و از این سال این ارکستر به جای نقاره‌چیان در تشریفات رسمی و دیدار سفرا با شاه شرکت می‌کردند و آهنگ «سلام رسمی» را که از ساخته‌های لومر بود می‌نواختند و از آن سال نیز آهنگ «سلام رسمی ایران» تا آغاز مشروطه معمول بود و پس از آن ممنوع شد.

لومر در سال 1288 در تهران درگذشت و با فوت او شعبه موزیک نظام و ارکستر سلطنتی براثر آشفتگی اوضاع عمومی کشور تعطیل شد. از سال 1289 غلامرضا مین باشیان (سالار معزز) از شاگردان برجسته لومر که از جلمه 10 نفر دیپلمه دوره اول مدرسه موزیک نظام بود، از طرف وزارت معارف به ریاست ارکستر همایونی برگزیده شد و وی این ارکستر و ارکسترسازهای زهی را از نو سازماندهی کرد.

در سال 1293 به پیشنهاد سالار معزز شعبه موزیک نظام دارالفنون پس از چند سال تعطیلی مجدداً فعالیت خود را با عنوان «کلاس موزیک» در دارالفنون از سرگرفت و چند نفر از هنرآموزان برجسته لومر نیز برای تدریس سازهای بادی، ویولن، ویولنسل و پیانو دعوت شدند. دوره کلاس 4 ساله بود و بجز موزیک نظام، آموزش رشته‌های موزیک غربی نیز تعلیم داده می‌شد. در اثر پیشرفت و تلاش‌های بسیار کلاس موزیک و تربیت نوازندگان برجسته و توجه احمدشاه، به پیشنهاد سالار معزز کلاس موزیک از دارالفنون جدا شد.

 

مدرسه موزیک (تأسیس هنرستان موسیقی)

در سال 1297 کلاس موزیک پس از انتزاع از دارالفنون به صورت یک مدرسه مستقل زیرنظر وزارت معارف درآمد و سازمان آن گسترش یافت. این نخستین مدرسه مستقلی است که برای تعلیم موسیقی به روش علمی در ایران تشکیل شد و سنگ ‌بنای «هنرستان موسیقی» نهاده شد. در کلاس موزیک که پیش از این تأسیس شده بود، تنها آموزش موزیک به نظامیان معمول بود ولی در این مدرسه بجز شاگردان نظامی که موزیک نظام می‌آموختند، شاگردان عادی و غیرنظامی نیز اجازه ثبت‌نام و فراگیری موسیقی کلاسیک (غربی) را داشتند، ضمن اینکه در این مدرسه مطابق مدارس دیگر دروس عمومی مثل فارسی، فیزیک، حساب، جغرافیا، تاریخ و... در کنار آموزش‌های تخصصی موسیقی طی سالیان تحصیل تدریس می‌شد.

دوره مدرسه 6 ساله بود (البته در سال‌های اول به‌دلیل جمعیت کم شاگردان، مقاطع به صورت فشرده برگزار و نخستین دیپلمه‌های مدرسه طی 3 سال دوره را طی کرده و فارغ‌التحصیل شدند) و شرط ثبت‌نام داشتن گواهینامه 6 ساله ابتدایی بود. مدرسه در ابتدای کار بسیار از نظر امکانات فقیر بود و تنها دو دستگاه پیانو در آغاز کار توسط احمد شاه و سردار سپه (رضا خان) به مدرسه اهدا شد. شاگردان نظامی از سوی قزاقخانه برای تحصیل به مدرسه معرفی می‌شدند و از ارتش کمک هزینه می‌گرفتند و در واقع بورسیه ارتش بودند و شاگردان غیرنظامی نیز از طرف وزارت معارف ماهانه یک تومان کمک هزینه دریافت می‌کردند تا برای تعلیم سرود در مدارس تربیت شوند.

غلامرضا مین باشیان برای مدرسه خود کتاب‌های تخصصی موسیقی از زبان فرانسه ترجمه می‌کرد یا آنها را تألیف و شخصاً تدریس می‌کرد. در این دوره سازهای بادی (فلوت، کلارینت، ابوا، ترومپت، ترومبون، هورن) و پیانو، ویولن، ویولنسل و کنترباس تدریس می‌شد و سالار معزز نیز به موزیک ایرانی توجه می‌کرد و برخی از شاگردان را به شیوه علمی این موسیقی و اجرا روی پیانو تشویق می‌کرد. تمام شاگردان موظف به تعلیم دروس عمومی، تخصصی علمی (سلفژ، هارمونی و...) و تخصصی عملی (نواختن یک ساز بادی و یک ساز زهی و پیانو) بودند. همچنین از سوی مین باشیان نظامنامه‌ای اختصاصی برای مدرسه موزیک تهیه و به تصویب وزارت معارف رسید که به‌عنوان نخستین اساسنامه مدرسه موزیک (هنرستان موسیقی) شناخته می‌شود.

از سال 1300 که رضا شاه (سردار سپه) در نخستین جشن توزیع گواهینامه فارغ‌التحصیلان حضور یافت و علاقه خود را به موسیقی ابراز کرد، به پیشنهاد مین‌باشیان و موافقت وزارت معارف، آموزش سرود در چند دبستان پایتخت آغاز شد و در هر مدرسه یک گروه از کودکان به تعلیم سرود مشغول شدند. آهنگ‌های این سرودها را سالار معزز و فرزندش نصرالله مین‌باشیان (نصرالسلطان) تنظیم می‌کردند و بیشتر آهنگ‌ها روی اشعار بوستان سعدی، شاهنامه فردوسی، محمدتقی بهار (ملک‌الشعرای بهار) و... ساخته می‌شد و برخی از آهنگ‌ها نیز به صورت چند صدایی و کر تنظیم  می شد .

رفته رفته آموزش سرود مورد توجه مدارس قرار گرفت و هر مدرسه برای خود طلب سرودی می‌کرد و تنها مرجع تنظیم و ساخت سرودها سالار معزز بود.

براثر پیشرفت‌های مدرسه، در سال 1304 سفیر افغانستان درخواست اعزام یکی از فارغ‌التحصیلان برای تشکیل مدرسه موزیک در کشورش را کرد و سفیر ترکیه نیز درخواست کرد چند نفر از شاگردان مدارس ترکیه برای تحصیل موسیقی در مدرسه موزیک پذیرفته شوند که مورد تأیید رضاشاه قرار گرفت و از آن سال برای چند کشور در خاورمیانه و آسیا فارغ‌التحصیلان مدرسه جهت تدریس اعزام می‌شدند.

تعداد متقاضیان تحصیل در مدرسه موزیک روز به روز افزایش یافت و در آن سال‌ها به طور متوسط هر ساله 45 نفر در سال اول مدرسه ثبت‌نام می‌کردند اما براثر آموزش‌های سخت موسیقی در پایان 6سال معمولاً بین 3 تا 6 نفر موفق به اتمام دوره و دریافت گواهینامه دیپلم می‌شدند. نخستین فارغ‌التحصیلان مدرسه موزیک داوود نجمی، حسین لطفی و حسین نعیمی (نعیمیان) بودند.

از سال 1305 دوره مدرسه به 8 سال افزایش یافت تا فرصت بیشتری برای آموزش موسیقی به شاگردان به وجود آید. همچنین هر یک از شاگردان نظامی موظف شدند در سال آخر مدرسه برای دریافت دیپلم یک قطعه مارش نظامی تنظیم کرده و آن را به افراد یک دسته موزیک نظام بیاموزند و در امتحان پایانی آن را رهبری و اجرا کنند. در سال 1307 بنابر قانونی، کارکنان دولت اجازه اشتغال و دریافت حقوق از دو شغل دولتی را نداشتند و بدین ترتیب غلامرضا مین باشیان و دیگر استادان نظامی برای ادامه خدمت به اداره کل موزیک ارتش ملحق شدند و مدرسه موزیک در شرف تعطیلی قرار گرفت. در این سال مدبرالدوله که کفیل وزارت معارف بود به علینقی وزیری پیشنهاد قبول مسئولیت مدیریت مدرسه موزیک را داد و وزیری نیز به سبب فعالیت‌های مثبت این مدرسه و برای جلوگیری از انحلال مدرسه موزیک، مدرسه شخصی خود را تعطیل و مدیریت مدرسه موزیک را پذیرفت و با موافقت رضاشاه از تیرماه 1307 علینقی وزیری به‌عنوان دومین مدیر مدرسه موزیک (هنرستان موسیقی) برگزیده شد و بلافاصله نام مدرسه را به «مدرسه موسیقی دولتی» تغییر و ساختمان آن را به خیابان نادری منتقل کرد.

وزیری از تابستان شروع به استخدام معلمین جدید از جمله روح‌الله خالقی، اسماعیل زرین‌فر، ضیاءالدین مختاری و... کرد. همچنین با اصرار وزیری موزیک نظام از برنامه مدرسه حذف و تدریس تعدادی از سازهای بادی نیز در مدرسه متوقف شد و شاگردان نظامی به اداره کل موزیک نظام منتقل و در مدرسه موزیک ارتش به ریاست سالار معزز ادامه تحصیل دادند. از همان سال تحصیلی نیز تعلیم موسیقی ایرانی و سازهای ملی بخصوص تار به صورت علمی در برنامه مدرسه گنجانده شد. شاگردان باید نواختن تار را از طریق متدهای اروپایی می‌آموختند و همزمان دستور ساز ایرانی را نیز فراگیرند و از عهده نواختن موسیقی ایرانی با روش علمی وزیری برآیند. در سال 1311 مدرسه موسیقی دولتی مورد بازدید مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه) نخست‌وزیر وقت قرار گرفت و پیشرفت مدرسه و ارکستر آن مورد تحسین واقع شد و وی که خود نیز از موسیقی سررشته داشت، بودجه آن را افزایش و نام مدرسه به پیشنهاد وی به «مدرسه موسیقار» تبدیل شد و از همان سال مقدمات آموزش سرودهای وزیری در تمامی مدارس ابتدایی تهران فراهم و از سال بعد آموزش سرود در مدارس اجباری شد و به دستور رضاشاه کتاب سرود برای آموزش در دبستان‌ها توسط وزیری روی اشعاری از فردوسی، سعدی و حسین گل‌گلاب تهیه شد و این کتاب به‌عنوان نخستین کتاب سرود مدارس شناخته می‌شود و به جهت نبود معلم موسیقی، شاگردان مدرسه موسیقار در دبستان‌ها به تعلیم سرودها، نت و سرایش می‌پرداختند.

از سال 1313 بر‌اساس مصوبه‌ای مدارس صنعتی و فنی هنرستان نامیده شد و نام مدرسه موسیقار نیز به «هنرستان موسیقی» تبدیل شد. در سال 1313 علینقی وزیری حاضر به اعزام ارکستر هنرستان به یکی از میهمانی‌های دربار نشد، رضاشاه نیز از این کار وی به خشم آمد و کم‌کم با بدگویی‌های اطرافیان به وزیری بدبین شد. وی در جلسه‌ای از وضعیت موسیقی کشور ابراز نارضایتی و اعلام کرد که موسیقی باید بر‌اساس اصول علمی و غربی پیش برود و همچنین از وزیری نیز انتقاد کرد.

در آذرماه همان سال وزیری برکنار و غلامحسین مین‌باشیان، فرزند سالار معزز(1) که سرپرست «ارکستر سمفونی بلدیه» بود، همزمان به ریاست هنرستان موسیقی انتخاب شد. وی در نخستین اقدام با توجه به نارضایتی رضاشاه، سرودهای مدارس را مجدداً تغییر داد و از معلمین سرود مدارس آزمون جدید گرفت و کلاس‌هایی برای تربیت معلمین موسیقی مدارس برگزار کرد.

از سال 1314 ارکستر هنرستان به رهبری مین‌باشیان اجراهای بسیاری در مراکز مختلف تهران برگزار کرد و مسئولان کشور و بخصوص رضاشاه توجه ویژه‌ای به هنرستان داشتند. در آن سال‌ها هنرستان به‌عنوان یکی از نمادهای پیشرفت کشور محسوب می‌شد و در تمامی مراسم ارکستر اصلی هنرستان یا ارکستری از هنرجویان به رهبری هنرجویان برگزیده به اجرای برنامه می‌پرداختند و بدین‌ترتیب افراد عادی جامعه نیز کم‌کم با موسیقی کلاسیک (جهانی) آشنایی پیدا می‌کردند.

غلامحسین مین‌باشیان با اعتقاد به اینکه سازهای موسیقی ایرانی را نمی‌توان به شیوه غربی و با نت آموخت، بتدریج به حذف دروس ساز ایرانی اقدام کرد و تنها آموزش به شیوه شفاهی را در هنرستان مجاز دانست و هنرجویان نیز تمایلی به این شیوه نشان ندادند و کم‌کم آموزش سازهای ایرانی از برنامه هنرستان حذف شد.

مین‌باشیان پیشنهاد تغییر اساسنامه هنرستان بر طبق اصول کنسرواتوارهای اروپایی را داد و مورد استقبال رضاشاه قرار گرفت و همچنین مجدداً از سال 1314 دروس موسیقی نظام نیز به دروس هنرستان اضافه شد.

از مهر سال 1315 بر‌اساس آیین‌نامه پیشنهادی مین‌باشیان هنرستان موسیقی برای نخستین‌بار از مقطع ابتدایی هنرجو پذیرفت و هنرستان دارای سه مقطع ابتدایی، متوسطه و عالی شد که البته تا چند سال بعد دوره عالی راه‌اندازی نشد. همچنین از این سال دختران نیز توانستند به هنرستان وارد شده و به آموختن موسیقی بپردازند که البته عموماً از ارامنه ایران بودند. از سال بعد نیز دوره کامل (6 ساله) ابتدایی راه‌اندازی شد و هنرستان یک دوره کامل تحصیل از اول ابتدایی تا دیپلم را دربر می‌گرفت و از سال‌های بعد نیز با اضافه شدن دوره عالی و تا مقطع لیسانس دوره تحصیلی موسیقی کامل شد. همچنین از این سال برای نخستین‌بار کلاس آواز کلاسیک و کلاس‌های آزاد (ویژه عموم) در هنرستان راه‌اندازی شد.

 

تأسیس اداره موسیقی کشور

در سال 1317 به فرمان رضاشاه اداره موسیقی کشور تأسیس شد. وی در فرمان خود اینگونه خواسته بود: «موسیقی کشور باید تغییر کرده و از حالت حزن و اندوه بیرون آید و موسیقی شاد و فرح‌بخش جایگزین آن شود و پایه آن ‌روی اصول و قواعد و گام‌های موسیقی غربی که در تمام کشورهای متمدن معمول است، قرار گیرد.» و بدین‌ترتیب ریاست اداره موسیقی کشور نیز بر‌عهده غلامحسین مین‌باشیان قرار گرفت و هنرستان موسیقی نیز زیرمجموعه این اداره شد و طرح‌هایی برای تغییر و اصلاح در موسیقی کشور داده شد و بر‌اساس موسیقی کلاسیک غربی بنیان گذاشته شد.

«مجله موسیقی» نیز به‌عنوان نخستین نشریه تخصصی در حوزه موسیقی توسط اداره موسیقی کشور و توسط غلامحسین مین‌باشیان و با همراهی صادق هدایت، نیما یوشیج، عبدالحسین نوشین، پرویز ناتل خانلری، محمدعلی جمالزاده، مسعود فرزانه، محمدرضا هشترودی، مجتبی مینوی، محیط طباطبایی و... منتشر شد و بیشتر همکاران این مجله یا جزو استادان هنرستان موسیقی بودند یا همچون صادق هدایت جزو کارکنان هنرستان به شمار می‌رفتند. در همین سال دوره عالی هنرستان نیز راه‌اندازی شد و عنوان هنرستان از سال 1317 به «هنرستان عالی موسیقی» تغییر یافت.

در سال 1318 مهم‌ترین خدمت و درایت از سوی مین‌باشیان به موسیقی و آموزش سازهای کلاسیک (جهانی) در ایران صورت گرفت و آن استخدام 10 نفر استاد از کشور چکسلواکی (جمهوری چک فعلی) در هنرستان بود که این استادان برجسته با تربیت هنرجویان توانمند، پایه موسیقی کلاسیک ایران را نهادند و نقش مهمی در آینده آموزش موسیقی کلاسیک و سازهای جهانی در ایران داشتند. با حضور این استادان ارکسترها نیز تقویت و با جدیت بیشتری به کار خود ادامه دادند و موسیقی رادیو نیز از آغاز تا پس از ارکستر بزرگ هنرستان متشکل از استادان و هنرجویان استفاده می‌کرد.

در سال 1320 با ورود قوای متفقین به ایران غلامحسین مین‌باشیان از سمت خود برکنار و استادان چک نیز به‌دلیل تمدید  نشدن قرارداد از ایران رفتند و علینقی وزیری بار دیگر به مدیریت هنرستان منصوب شد. مجدداً آموزش سازهای ایرانی بخصوص تار در هنرستان اجباری شد، اما این‌بار با مخالفت شدید هنرجویان و واکنش استادان مواجه شد و حتی کار به شکایت به وزارت معارف و مجلس نیز کشیده شد، اما با پشتیبانی دولت از وزیری این مخالفت‌ها به سرانجامی نرسید و هنرجویان مخالف شیوه وزیری یا هنرستان را ترک کردند یا در ظاهر خود را با این شرایط وفق دادند.

از جمله استادان مخالف وزیری، پرویز محمود بود که با ترک هنرستان و با همکاری برخی از هنرجویان ناراضی هنرستان، مقدمات تشکیل ارکستری را فراهم کرد که به‌عنوان ارکستر سمفونیک تهران شناخته شد. در همین سال‌ها روح‌الله خالقی که شدت مخالفت‌ها با وزیری و موسیقی ایرانی را از سوی استادان و هنرجویان هنرستان می‌دید، به فکر تأسیس انجمن دوستداران موسیقی ملی افتاد و با کمک عده‌ای از همفکران و دوستان خود مقدمات تشکیل این انجمن را آغاز کرد. در سال 1325 پرویز محمود با کمک حزب توده و حمایت هنرجویان و استادان هنرستان عالی موسیقی به‌عنوان مدیر هنرستان منصوب شد و شروع به اصلاحات گسترده‌ای در نظام آموزشی هنرستان کرد و از جمله اصلی‌ترین این اصلاحات پیشنهاد حذف دروس موسیقی ایرانی و تدریس سازهای ملی در مدرسه جداگانه را کرد که پس از بررسی‌های فراوان و با کمک غلامحسین مین‌باشیان در شورای عالی فرهنگ این طرح به تصویب رسید و از آغاز سال تحصیلی 28-1327 تدریس ساز ایرانی از دروس هنرستان حذف شد و پیشنهاد تأسیس مدرسه‌ای جداگانه برای تدریس سازهای ایرانی مورد تصویب قرار گرفت.

 

تأسیس هنرستان موسیقی ملی

یک سال بعد روح‌الله خالقی با کمک اعضای انجمن موسیقی ملی و از ابتدای سال تحصیلی 29-1328 (مهر 1328) هنرستان موسیقی ملی را تأسیس و تدریس موسیقی ایرانی را در آن آغاز کرد. از این سال دو «هنرستان عالی موسیقی» و «هنرستان موسیقی ملی» به‌عنوان دو شعبه هنرستان موسیقی و با شرح وظایف یکسان (آموزش موسیقی) و محتوای آموزش متفاوت (آموزش موسیقی جهانی و آموزش موسیقی ایرانی) به موازات هم پیش رفتند.

لازم به ذکر است در هنرستان موسیقی ملی علاوه بر سازهای ایرانی (سنتور، تار، سه‌تار و...) سازهای جهانی (پیانو، کلارینت، ویولن و...) نیز به شیوه موسیقی ایرانی تعلیم داده می‌شد.

پی نوشت:

1-غلامرضا خان مین‌باشیان(۱۳۱۴- ۱۲۴۰) معروف به «سالار معزز»، دو فرزند به نام‌های نصرالله مین‌باشیان ملقب به «نصرالسلطان» و غلامحسین مین‌باشیان داشت.

منبع: روزنامه ایران